Armenia's Economy in The Context Of Azerbaijan-Turkey’s Economic Cooperation

Armenia's Economy in The Context Of Azerbaijan-Turkey’s Economic Cooperation

On July 18, 2012 4th trilateral meeting of the Coordination Council of the Turkey-Azerbaijan and Georgia for the construction of the Baku-Tbilisi-Kars railway, consisting of transport ministries came to an end in Baku.
After this meeting, Azerbaijani Transport Minister, Ziya Mammadov, said that the construction of the project will be completed by the end of this year. Turkish Transportation Minister, Yildirim Binali, called this project a good example of regional cooperation.
It should be noted that the samples of the above-mentioned project are of strategic importance to regional cooperation. Azerbaijan, Turkey and Georgia are participating in its implementation. Armenia does not participate in this project as well as many other projects.
However, Armenia needs more to participate in such projects.Economy compared with the neighboring countries of Armenia, which is behind the big international projects may include the failure of its policy of occupation of the Nagorno-Karabakh problem what Armenia cannot reject.
Politicians of the Azerbaijan Republic repeatedly stated that if Armenia does not stop its occupation of the territory of the Republic of Azerbaijan, the Azerbaijani side will not cooperate.
Taking into account the complexity of the Nagorno-Karabakh conflict, Azerbaijan has indicated the possibility of cooperation with Armenia after the commencement of discharge even after the first step of the way of solution within the framework of international law, and territorial integrity of Azerbaijan.
The Armenian government still prefers to stay in a deadlock of economic difficulties. This situation creates difficulties to Armenia day by day which is under economic blockade by Azerbaijan-Turkey sides in the region.
If Armenia does not have the financial support of international donors, there will be corruption of the country’s economy.According to the former Prime Minister of Armenia, the Armenian government’s debt comes to $ 7.3 billion and this is the 70 per cent of gross domestic product (GDP).
The former Prime Minister of the country Baqratyan Grant said that if Armenia does not find a new loan, it will face with default in 2013. (www.armtoday.info/printnewsitem.asp?Lang=_Ru&NewsID=69853).
Former Prime Minister of Armenia, Q. Baqratyanın, analyzed the economy of Armenia in another article (www.armtoday.info/printnewsitem.asp?Lang=_Ru&NewsID=62103).
In this analysis it can also be seen that the economy of Armenia within the comparison of the Azerbaijan and Georgia’s economy is much worse.
At present, it is in the search sources of funding for rescue of the Armenian economy from destruction. The World financial Institutions are not interested in the allocation of financial resources to Armenia since Armenia is not able to repay the debts. Russia is the only hope of Armenia and Russia is going to give $ 1 billion loan to Armenia in the near future.
Politicians of Armenia said that Armenia has no capacity to repay the debt and Russia will not want it back.
Since Armenia’s strength cannot get enough capacity to return its debt, Russia, instead, will get Armenia’s strategic institutions/enterprises that can be sold.
It should be noted that in Armenia there are no any enterprises and institutions to be sold, because most of them are the property of Russia.
If Armenia does not step within the framework of decisions adopted by international organizations toward the solution of the Nagorno-Karabakh conflict, it will be hard to revive its economy.
Armenia is in need of cooperation with Azerbaijan and Turkey from the economic point of view. The only safe way for Armenia from economic crisis is cooperation with Azerbaijan and Turkey.
However, today the border of Armenia is open with Georgia and Iran, but it cannot get out of the economic crisis.
It is important for Armenia to open its border with this country. However, the trade turnover between the countries has never been over 300 million dollars. This shows that the open border between Armenia and Iran has political importance for Armenia, but it does not play a decisive role in Iran-Armenian mutual economic cooperation. For the rebirth of the Armenian economy, this country should be the path of economic integration within South Caucasus.

Nasrin Suleymanli 
 http://www.kafkassam-merkez.com/index.php?act=content&id=6950&id_cat=7

Azerbaycan’ın Bağlantısızlar Hareketi Zirvesindeki Başarıları ve Ermeniler

Azerbaycan’ın Bağlantısızlar Hareketi Zirvesindeki Başarıları ve Ermeniler

06.09.2012 11:30 Yerel saatı | 08:30 Dünya saatı Azerbaycan subayı Ramil Seferov’un Azerbaycan’a iade edilmesi ve akabinde Cumhurbaşkanı İlham Aliyev tarafından affedilmesi sonrasında gerek Ermenistan, gerekse Ermeni diasporası basını histeriye kapılmış durumda ve şaşkınlık içindeler.
Azerbaycan devletinin gücünün ve saygınlığının, Azerbaycan halkının inancının ve iradesinin bir nevi gövde gösterisine dönüşen bu olay Ermenistan’ın, Ermeni milliyetçilerinin ve onları himaye edenlerin ilahi adalet karşısındaki aczini ve başarısızlığını da ortaya koymuş oldu.
Bu olay, uluslararası camiada hak ettiği yerlere gelen Azerbaycan’ın adil tutumu karşısında Ermeniciliğin aldığı yeni bir darbedir. Yalan ve iftira üzerine kurulu Ermeni propagandası bu tür darbelerden daha çok alacağa benziyor.
Seferov’un Azerbaycan’a iade edildiği gün, yani 31 Ağustos’ta Ermeniler uluslararası alanda bir yenilgi daha aldılar. Bu, Bağlantısızlar Hareketinin aynı gün Tahran’da sona eren 16. Zirvesinin aldığı kararla ilgilidir. Her ne kadar Ermeni medyası ve siyaset bilimcileri bu konuda susmayı tercih etseler de, Azerbaycan diplomasisinin başarısı karşısında Ermenilerin bu zirve toplantısında aldıkları yenilgi Ramil Seferov’un Azerbaycan’a dönüşünün Ermenistan’da neden olduğu tsunami etkisinden hiç de daha az etkiye sahip bir olay değildir.
Bilindiği üzere, Bağlantısızlar Hareketi, BM’den sonra en büyük katılıma sahip uluslararası kuruluştur ve 120 üyesi bulunan bu kuruluş BM ülkelerinin yaklaşık üçte ikisini kapsıyor. Bu kuruluşun aldığı kararı, aslında, BM kararlarına eşdeğer bir karar olarak da nitelemek mümkün. Dolayısıyla, Ermeni siyaset bilimcileri ve Ermenistan diplomasisi bu zirve toplantısının çalışmaları konusunda belli ölçüde kuşkulu ve endişeliydiler.
Azerbaycan diplomasisinin kararlı ve tutarlı faaliyetinin sonuç olarak, zirvenin sonuç bildirgesinde Azerbaycan’ın haklı tutumunu teyit eden madde yer aldı. Söz konusu bildirgenin 391. maddesinde şöyle deniliyor: “Devlet ve hükümet başkanları Ermenistan-Azerbaycan çatışmasının çözümsüz kalmasından, onun bölgesel ve uluslararası güvenliğe tehdit oluşturmaya devam etmesini esefle karşıladıklarını ifade ettiler. Onlar BM Şartı ile tespit edilen güç kullanmama ilkesinin önemini bir kez daha teyit ederek taraflara sorunu Azerbaycan Cumhuriyeti’nin toprak bütünlüğü, egemenliği ve uluslararası belgeler çerçevesinde görüşmeler yoluyla çözüme kavuşturulması için çabalarını sürdürme çağırısında bulunuyor.”
Zirveye, Ermenistan Dışişleri Bakanı Edvard Nalbandyan başkanlığında katılan Ermenistan heyeti yukarıda ifade edilen maddenin zirvenin sonuç bildirgesinde yer almasını önlemek için büyük çaba sarf etseler de sonuçta bunu engelleyemedi.
Hiç kuşku yok ki, Nalbandyan, İran Cumhurbaşkanı Mahmud Ahmedinejad ve İran Dışişleri Bakanı Ali Ekber Salihi ile yaptığı görüşmelerde bu konuya değinmişti. Nalbandyan bu görüşmelerden bir sonuç alamayınca da Zirvenin kapanışı öncesinde bir konuşma yaparak, Azerbaycan’ın önerdiği maddeyi desteklememeleri için Bağlantısızlar Hareketine üye ülkelere çağrıda bulundu.
Zirve katılımcılarının sözlerine göre, Nalbandyan kürsüye çıktığında Ramil Seferov’un affedilmesi haberi artık Ermenistan heyetine ulaşmıştı ve heyet ne yapacağını şaşırmış durumaydı. Bu şaşkınlık ve tereddüt hali Nalbandyan’ın konuşmasında da hissediliyordu.
Ermenistan heyetinin Sonuç Bildirgesi’nin ilgili maddesine karşı çıkmasının önemi ve nedenleri bulunuyordu. Zira birkaç satırdan oluşan bu madde, Ermenistan’ın bölgede saldırgan ve çatışmacı bir politika yürüttüğünün 120 ülke tarafından teyit edilmesi anlamına geliyor.
Ermenistan yetkilileri ve siyaset bilimcileri saygın uluslararası kuruluşlardan olan İslam İşbirliği Teşkilatının Azerbaycan’ın haklı tutumunu destekleyen kararlar almasını İslam dayanışmasına dayandırmaya çalışıyorlar.
Bağlantısızlar Hareketinde ise İslam ülkeleri çoğunluğa sahip değiller ve bu kuruluşun üyeleri dünya ülkelerinin büyük bölümünü oluşturuyorlar. Dolayısıyla 391. maddenin Sonuç Bildirgesi’ne dahil edilmesi dünya devletleri büyük çoğunluğu tarafından Ermenistan’a karşı atılan adım oldu.
Kabul edilen maddede Ermenileri rahatsız eden şu hususlar yer almaktadır:
- çatışma Ermenistan’la Azerbaycan arasındaki bir çatışmadır. Ermenistan dışişleri bakanı konuşmasında çatışmayı Dağlık Karabağ Ermenileri ile Azerbaycan yönetimi arasındaki sorun olarak sunmaya çalıştı;
- Ermenistan yüzünden devam eden bu çatışma bölgeyi ve uluslararası toplumu tehdit ediyor;
- uluslararası ilişkilerde güç kullanmama ilkesinin temel alınması gerekir;
- sorunun Azerbaycan Cumhuriyeti’nin toprak bütünlüğü, egemenliği ve uluslararası düzeyde tanınan sınırlar çerçevesinde görüşmeler yoluyla çözümlenmesi gerekir.
Bu hususlardan her biri Azerbaycan için büyük önem taşımakla birlikte, Ermenistan’a da ağır birer darbedirler. Ermenistan dışişleri bakanının bunu önlemek için konuşmasında ortaya attığı saçma iddiaları Zirve katılımcılarından hiçbiri ciddi argüman olarak kabul etmedi.
Ülkesinin saldırgan ve çatışmacı politikalarını haklı çıkarmaya çalışan Nalbandyan Azerbaycan’ın tutumunu “uluslararası hukuk ihlali” olarak nitelemeye çalıştı. Ancak 120 ülke temsilcisinin Ermeni bakanın itirazlarını kabul etmemesi, uluslararası hukuku kimin ihlal ettiğini ortaya koymaktadır.
Nalbandyan konuşmasında, Sonuç Bildirgesi’ndeki 391. maddenin Azerbaycan’ın dayatması olduğunu, Azerbaycan’ın bir yıla yakın bir süredir Harekete üye olmasına rağmen bu üyeliği suiistimal ettiğini, Azerbaycan’ın Harekete üye ülkeleri kandırmaya çalıştığını ve Hareketin faaliyetini uluslararası camianın tutumu ile karşı karşıya getirdiğini belirtti.
Nalbandyan, sorunun çözümü için Azerbaycan tarafının sunduğu öneride halkların kendi kaderini tayin etme hakkı ve “Dağlık Karabağ sorunu” ifadesine yer verilmediğini söyleyerek, Azerbaycan’ı etnik hoşgörüsüzlük, ırkçılık propagandası yapmak ve sürekli olarak savaş açıklamalarında bulunmakla suçlamaktan da geri durmadı.
Başka bir devletin topraklarını işgal eden, diğer komşularına yönelik toprak iddialarını sürdüren bir devletin dışişleri bakanı, işgal altındaki topraklarını kurtarmak için ordusunu güçlendiren Azerbaycan’ın bölgesel ve uluslararası barış için bir tehdit olduğunu savundu.
Belli umutlarla yapıcılıktan uzak geleneksel parodilerini dile getiren Ermeni bakanı, yanındaki Ermeni diplomatlar dışında kimse ciddiye almadı ve söyledikleri havada kaldı.
Zira işgalin, saldırganlığın ve uluslararası baskıların olmadığı bir yenidünya düzeni fikri Zirvenin temel konularından biriydi. Nalbandyan’ın tutarsız konuşması ise bu düşüncelerden uzaktı ve dolayısıyla, Ermenistan’ın dünya düzenine bakışı dünya çapında bir kez daha yalnızlığa mahkûm oldu.
Aslında bunda şaşılacak bir durum yok. Şaşılması gereken, Ermenistan yetkililerinin halen modern dünya realitelerinden uzak olmaları ve bu realiteleri kendi istekleri doğrultusunda yönlendirebileceklerini düşünmeleri.
İşin daha ilginç olan tarafı ise, Ermeni siyaset bilimcilerinin de dünya gerçekliklerinin dışında sanal bir dünyada yaşıyor olmaları, olaylara kendi sanal düşünceleri ile yaklaşmaları ve böylece, dünyadaki gelişmelerle ilgili kendilerine özgü tahminlerde bulunmaları. Kendilerini deneyimli siyaset bilimcisi olarak gören Ermeni uzmanların tam da bahse konu zirve toplantısı ile ilgili yorumlarındaki ilkelliğe şaşmamak elde değil.
Örneğin, Ermeni siyaset bilimcilerinden Sergey Şekeryan zirvenin Azerbaycan’a hiçbir şey kazandırmayacağını kanıtlamak için bir tarafını yırtıyor. Şekeryan “yorumlarının” birinde Azerbaycan Cumhurbaşkanının zirve toplantısına katılmamasını şöyle değerlendiriyor: “Azerbaycan Cumhurbaşkanının Bağlantısızlar Hareketinin Tahran Zirvesine katılmamasını, büyük ihtimalle, şu noktada aramak gerekir ki, İran bu toplantıya Ermenistan ve Rusya başta olmak üzere çok sayıda ülke temsilcisini davet etti ve onların Azerbaycan Cumhurbaşkanına söyleyecekleri çok sözleri var.
Dolayısıyla da Azerbaycan Cumhurbaşkanının İran’a ziyaretten kaçınmak zorunda olduğu açıktır. Öte yandan, Ermenistan Cumhurbaşkanının gözlemci sıfatıyla bile olsa zirveye katılacak olması da dikkate alındığında, Azerbaycan’ın bu toplantıyı kendi propagandası için uluslararası bir kürsüye dönüştürmesi zor gözüküyor.” Sekeryan’ın yazdığına göre, güya Sarkisyan ve saydığı diğer devlet temsilcileri Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’in bazı soruları somut şekilde cevaplamasını isteyeceklermiş.
Bu siyaset bilimcinin Azerbaycan’la ilgili söylediklerinin Bağlantısızlar Hareketi Zirvesinde ne kadar doğru çıktığını kendisi de değerlendirebilir. Zirve toplantısını kimin propaganda kürsüsüne dönüştürmeye çalışmasını ise, Nalbandyan’ın konuşmasından görmek mümkün. Azerbaycan’ın gücü, saygınlığı ve haklı tutumu en az 120 devlet tarafından desteklendiği için, ilave bir propagandaya gerek de duymuyor.
Zira Azerbaycan kendi tutumunda haklı olmanın yanı sıra, kimseye savaş açmadı, hiçbir ülkenin topraklarını işgal etmedi. Azerbaycan, Ermenistan da dâhil, tüm komşuları ile barış ve karşılıklı saygı ortamında yaşamak istiyor. Halkların ve devletlerin gelişimi de özellikle etkin işbirliği ile mümkündür.
Nesrin Süleymanlı
F.V. 

 http://1news.com.tr/yazarlar/20120906110808006.html

ERMƏNİ İDEOLOQLARININ ABSURD İDDİALARI

Son illər ərzində siyasi, iqtisadi, mədəni, beynəlxalq və digər sahələrdə əldə edilən tarixi uğurlar yeniləşməkdə olan dünya düzənində Azərbaycanın mövqelərini daha da möhkəmləndirməkdə və onun dostlarının sayını artırmaqdadır. Müstəqil, qarşılıqlı maraqlara əsaslanan, xalqın uğurlarının genişlənməsinə istiqamətlənmiş uğurlu siyasət, beynəlxalq təhlükəsizliyə verilən töhfələr dünya miqyasında Azərbaycana olan marağı da indi xeyli gücləndirmişdir. Belə bir irəliləyiş Azərbaycanı dünya geostrategiyasında mühüm əhəmiyyət kəsb edən Cənubi Qafqazın aparıcı dövlətinə çevirmişdir. Bu inkişafın və irəliləyişin perspektivi isə kifayət qədər optimistdir.

Belə bir sürətli inkişaf sözsüz ki, Azərbaycan ərazilərinin işğalından əl çəkməyən, işğalçılığı ilə ölkəsini fəlakətlər girdabına salan erməni millətçilərini və Ermənistanın dövlət rəhbərliyini qıcıqlandırmaya bilməz. Ona görə də, erməni ideoloqları tərəfindən Azərbaycanın bütün sahələrdəki uğurlarının, dünyada daha geniş əks-səda tapan Azərbaycan həqiqətlərinin gözdən salınması üçün təhrif və dezinformasiyalar üzərində qurulan saxta təbliğat və iftiralar daha da artırılmaqdadır. Bu istiqamətdə Azərbaycanla bağlı olan hər şey hədəfə götürülür, Azərbaycana qarşı mümkün olan və olmayan dezinformasiyalar dövriyyəyə buraxılır, absurd və yalnız erməni məntiqindən irəli gələn iddialar irəli sürülür.

Ermənistanın hazırkı dövlət rəhbərliyi və konkret olaraq prezident S.Sarqsyan  Azərbaycana qarşı yönəldilmiş bu məntiqsiz təbliğatda istiqamətləndirici rola malikdir. Legitimliyi hətta erməni cəmiyyətində şübhə doğuran S.Sarqsyan son illərdə  kütləvi publika qarşısında etdiyi elə bir çıxış tapmaq olmaz ki, orada Azərbaycana qarşı absurd iddialar irəli sürməsin. Bu baxımdan Ermənistan prezidentinin 2011-ci il sentyabr ayının 22-də BMT-nin Baş Assambleyasındakı çıxışı zamanı Azərbaycana qarşı irəli sürdüyü tipik erməni iddialarını onun növbəti absurd iddiası kimi qiymətləndirmək olar. Millətçiliyin ümummilli təfəkkür, cəmiyyətin isə monoetnik bir cəmiyyətə  çevrildiyi ölkənin rəhbəri Azərbaycanı millətçilikdə ittihamlandıraraq mötəbər beynəlxalq auditoriya qarşısında dövlət başçısına yaraşmayacaq qeyri-ciddi bir mövqe nümayiş etdirməkdən çəkinmədi. Ermənistan prezidenti dedi: " Azərbaycanın təbliğat maşını vaxtaşırı dünya birliyinə və öz xalqına "ermənilərin qəddarlığı", o cümlədən həddi buluğa  çatmamış uşaqların öldürülməsi barəsində məntiqi təəssüf doğuran dəhşətli yalan quraşdırır və yayır".

Bu bəyanatın absurdluğu hər şeydən əvvəl ondadır ki, onu, Xocalı qırğınlarına rəhbərlik etmiş , onlarla uşağın və qocanın qanına əli batmış bir insan söyləmişdir. Bu bəyanatı vermiş insanın dünya ictimaiyyəti qarşısında nə dərəcədə səmimi olduğunu anlamaq üçün onun Tomaas de Baala verdiyi müsahibəsinə diqqət yetirmək kifayətdir. S.Sarqsyan həmin məlum müsahibəsində deyirdi: "Xocalıya qədər azərbaycanlılar fikirləşirdilər ki, bizimlə zarafat etmək olar. Onlar fikirləşirdilər ki, ermənilər mülki əhaliyə qarşı əl qaldıra bilməzlər. Biz bu stereotipi sındıra bildik".

Bununla da kifayətlənməyən Ermənistan dövlət rəhbəri BMT-dəki çıxışında daha bir absurd iddianı səsləndirməkdən çəkinmədi: " Bakı öz dövlət təbliğatında  erməniliyə qarşı hər şeyi nifrətə çevirmiş və onu çox təhlükəli səviyyəyə çatdırmışdır.... Xüsusilə təhlükəlidir ki, ermənifobiya ideyaları Azərbaycanın gənc nəslinin beyninə yeridilir ki, bu da dinc yanaşı yaşamağın gələcəyinə təhlükəlidir... Ermənifobiya təmayülünün təhlükəli artımı nəinki bölgədə etimad atmosferinin  formalaşmasına yol açmır, əksinə sual doğurur: yəni bu ölkə BMT-nin "dözümlülük nümayiş etdirmək, bir-biri ilə birgə sülh şəraitində yaşamaq" məsələsini belə başa düşmüşdür? Belə anlayışla BMT Təhlükəsizlik Şurasının üzvü olmaq nəinki yolverilməzdir, hətta buna iddia etmək belə təhlükəlidir" .

Bu iddianın qeyri-ciddi olduğunu Azərbaycanın BMT Təhlükəsizlik Şurasına qeyri-daimi üzvlüyünə namizədliyi ilə bağlı BMT Baş Assambleyasında aparılan səsvermənin nəticələri də nümayiş etdirdi. Dünyanın 155 ölkəsinin ali nümayəndə heyəti Azərbaycanın namizədliyinə səs verməklə Ermənistan prezidentinin Azərbaycana qarşı irəli sürdüyü absurd iddiasına münasibət bildirmiş oldu.

Bununla belə, Azərbaycanda ermənifobiya təbliğatının "aparılması" son zamanlar Ermənistan rəhbərliyinin və erməni millətçilərinin antiazərbaycan təbliğatının əsas mövzusuna çevrilmişdir. Məsələn, 2012-ci il mart ayının 6-da NATO baş katibi ilə görüşündə Ermənistan prezidenti bir daha bildirdi ki, Azərbaycandakı ermənifob bəyanatlar dünya birliyi tərəfindən lazımınca qiymətləndirilməlidir, Ermənistanın xarici işlər naziri E.Nəlbəndyan 2012-ci il yanvar ayının 28-də erməni televiziyalarına müsahibəsində də oxşar bəyanatla çıxış etdi, Ermənistanın BMT-dəki nümayəndəsi bu təşkilatın Baş Assambleyasında 30 noyabr 2011-ci il tarixli çıxışında da Ermənistan prezidentinin bəyanatını təkrar etdi və Azərbaycanda ermənifobiya təbliğ edildiyini bəyan etdi.

Bu iddiaların absurdluğu və qeyri-ciddiliyi elə də şübhə doğurmur və millətçi fobiya əslində erməniliyə xas olan bir xəstəlikdir. İstər daxili siyasətində, istərsə də beynəlxalq aləmdə davam edən uğursuzluqların qarşısında Ermənistan rəhbərliyi və erməni millətçiləri öz problemlərindən diqqəti yayındırmaq üçün indi də belə qeyri-ciddi vasitələrə əl atırlar.

Ermənistan rəhbərliyinin bu iddialarının heç bir əsası yoxdur və bu məsələ ilə bağlı mövcud olan tarixi yaddaşın xatırlanması isə ermənilərin heç də xeyrinə olmayan və əksinə, erməni ifrat millətçiliyinin qədimiliyini ortaya qoyan bir səhnə aça bilər. Yəni millətçi fobiya təbliğatı erməni millətçilərinə xasdır və bunu başqalarının üstünə atmaqla erməni millətçiləri öz mahiyyətlərini heç də gizlədə bilməzlər. Antiazərbaycan və anti türk ifrat millətçiliyin erməni milli təfəkkürün mühüm tərkib hissəsinə çevrilməsinin nəticəsidir ki, Azərbaycan xalqı Türkmənçay müqaviləsinin şərtlərinə əsasən İrandan və Türkiyədən köçürülən ermənilərə öz torpaqlarında yer versə də elə həmin ermənilərin millətçi fobiya düşüncə və əməllərini qurbanına çevrildilər. Bu acı tarix Azərbaycan xalqına yaxşı məlumdur və bu acı tarix  millətçi fobiyanın haradan qaynaq aldığını da nişan verə bilər. Köçkün ermənilər tərəfindən qatı millətçilik ruhunda azərbaycanlıların sıxışdırılmasının tarixi faktı elə bir qabarıq millətçi aktdır ki, hətta ermənilərə xüsusi himayəsi ilə seçilən SSRİ rəhbəri M.S.Qorbaçov da buna öz təəccübünü gizlədə bilmirdi. Söhbət Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli ilə bağlı SSRİ Ali Sovetini Rəyasət Heyətinin məlum 18 iyul 1988-ci il tarixli iclasında M.S.Qorbaçovun Ermənistandan olan deputat, akademik Ambarsumyana XX əsrin əvvəlində və sonunda İrəvanda nə qədər azərbaycanlının olmasını xatırlatmasından gedir. O bildirdi ki, əsrin əvvəlində İrəvan əhalisinin 43 faizi azərbaycanlı idisə, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin başlanması ərəfəsində İrəvanda heç bir faiz də azərbaycanlı qalmayıb.

İrəvanda azərbaycanlı əhalinin və Bakıda isə erməni əhalinin nisbəti haqqında mövcud olan statistik rəqəmlər də millətçi fobiya təbliğatının hansı xalq arasında rəvac tapdığını deməyə əsas verir. 1897-ci ildə İrəvanda azərbaycanlılar şəhər əhalisinin 42,8 faizini, 1926-cı ildə 7,8 faizini, 1959-cu ildə 0,6 faizini, 1979-cu ildə isə 0,2 faizini təşkil edirdi. Bakıda isə ermənilər 1897-ci ildə ümumi əhalinin 17,1 faizini, 1926-cı ildə 18,1 faizini, 1959-cu ildə 17,2 faizini, 1979-cu ildə isə 14.1 faizini təşkil edirdi.

Bundan başqa hələ XIX əsrin ortalarından ermənilər arasında azərbaycanlılara qarşı millətçi fobiyanın ideologiyasının formalaşdırılmasına da başlanmışdı. Bu işdə bu gün də "böyük erməni yazıçısı, maarifçi-demokratı, yeni erməni ədəbiyyatının və yeni erməni ədəbi dilinin banisi, pedaqoq, etnoqraf"  Xaçatur Abovyanın xüsusi fəaliyyəti var idi. Əslində onu azərifobiyanın banisi də saymaq olar. M.F.Axundovdan başlayaraq Azərbaycanın bu dövr ədəbiyyat və maarif xadimlərinin əsərlərində hər hansı anti erməni fikrinə yer verilmədiyi halda, onların müasiri olan X.Abovyan indi erməni klassikasına çevrilmiş olan "Erməni yaraları" əsərində Azərbaycan xalqına qarşı ağlasızmaz təhqirlərə, iftiralara, təhriflərə yol vermişdir. Hazırda  təkrar-təkrar çap olunan yalnız bu əsər kifayətdir ki, erməni millətçi təfəkkürünün azəri fobiya mahiyyətini ortaya qoymaq mümkün olsun. Yalnız bir neçə cümləyə diqqət yetirməklə məsələyə müəyyən aydınlıq gətirmək olar. X.Abovyan adı çəkilən əsərində yazır:

"Bax, elə bu türk dili. Türklərin özləri bu dildə yazmırlar, ancaq danışırlar. Özü də onlar bizdən nə qədər kobuddurlar"

"Ermənilərin düşməni olan molla gecə-gündüz onu arzu edir ki, xristianlar yer üzündən yox olsunlar və onlarla birlikdə erməni xalqı da yox olsun. Bunun üçün minarəyə qalxaraq azan oxuyur...Əlini qulağına apararaq qışqırır və ermənilərə elə gəlir ki, bu şeytanın özünün şeypurudur"

"Erməni  xalqı nə etməli idi ki? Nuhdan başlayaraq düz 6 min il o, xristianların və mədəni xalqların arasında deyil, bütpərəstlərin, müsəlmanların, xristian olmayanların arasında yaşamışdı... Ancaq qızıl gül dənizdə bitə bilərmi, zanbaq odun yaxınlığında salamat qalarmı?"

Bizim üçün tarixi mərhələ olan sovet dövrünə qədərki müddətdə Azərbaycan xalqının ədəbiyyat və ictimai fikir tarixində milli dözümsüzlük təbliğ edən hər hansı belə bir əsərə rast gəlmək mümkün deyil. Əksinə, iki xalq arasında dinc yanaşı yaşayışı təbliğ edən ciddi ədəbiyyat və incəsənət əsərləri mövcuddur. Doğrudur, bu gün erməni ifrat millətçiliyinin ağır dərslərinin şahidi olanlar heç də belə əsərlərin mövcudluğuna birmənalı yanaşmırlar. Çünki artıq yaxşı məlumdur ki, azərbaycanlıların erməniliyə qarşı istiqamətlənmiş xoş iradəsi ermənilər tərəfindən yalnız erməni millətçiliyi çərçivəsində dəyərləndirilir.

Bununla belə, Azərbaycanın görkəmli dövlət xadimi və yazıçısı N.Nərimanovun 1908-ci ildə qələmə aldığı "Bahadur və Sona" romanında erməni qızı Sona əsərin qəhrəmanı kimi seçilmişdi. Müəllif sonradan qələmə aldığı yazılarından birində də bildirirdi ki, əsərin qəhrəmanı kimi erməni qızı Sonanı seçməklə dini və milli ayrı-seçkiliyin aradan qaldırılmasına tərəfdar olduğunu bildirmişdi .

Azərbaycan professional musiqisinin banisi Ü.Hacıbəyovun məşhur "Əsli və Kərəm" operasının qəhrəmanı olan Əsli də yazıldığı dövrdə də, sovet dövründə də erməni qızı kimi tanınırdı. Bu opera mütəmadi olaraq repertuarda olmuş və Azərbaycanın ən yaxşı sənətçiləri bu rolda çıxış etmişdilər. "Əsli və Kərəm" dastanı eyni zamanda Azərbaycan xalqının şifahi xalq ədəbiyyatı nümunəsi kimi aşıqların da sevə-sevə ifa etdiyi dastanlardan biri olmuşdu. Azərbaycan xalqının milli dözümlülük baxışları da əslində belə sənət nümunələrinin üzərində formalaşırdı ki, bunu ermənilər haqqında söyləmək yəqin ki heç mümkün deyil.

Hətta 1905-07-ci il, 1918-ci il qırğınlarından sonra da ermənilərdən fərqli olaraq Azərbaycan ədəbiyyatında və incəsənətində milli dözümlülüyü, ermənilərlə birgə yaşayışı təbliğ edən əsərlər işıq üzü gördü. S. Vurğunun "26-lar" poemasında, Mehdi Hüseynin "Komissar" povestində, İsa Hüseynovun ssenari müəllifi olduğu "26 Bakı komissarları" filmində və digər bir sıra əsərlərdə erməni obrazları ədəbi qəhrəmanlar kimi ictimai fikrə təqdim olundu. Bakı şəhərinin küçələrinin çoxuna erməni adları verildi, şəhərdə S.Şaumyanın heykəli qoyuldu, Bakının böyük rayonlarından biri S.Şaumyanın adı ilə adlandırıldı. İndi təəccüb və təəssüflə qarşılanan həmin addımların atılması ilə Azərbaycan ictimaiyyəti düşünürdü ki, keçmişin qara səhifələri üzərindən xətt çəkilməli və xalqlar arasında qarşılıqlı anlaşmaya dayaqlanan dinc yaşayış formalaşmalıdır. Məhz bunun üçün idi ki, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi başlanana qədər ermənilərə qarşı dözümsüzlük ifadə edəcək hər hanı bir əsər işıq üzü görmədi. Bir daha qeyd edilməlidir ki, bu məsələyə münasibət indi bir mənalı deyildir. Əslində burada bir həqiqət də var. Çünki azərifobiyanı milli təfəkkür səviyyəsinə qaldırmış erməniliyə qarşı barışdırıcı mövqe nümayiş etdirilməsi zamanın sınağına heç də tab gətirmədi.

Bu xoş iradəyə qarşı erməniliyin verdiyi cavab isə tamamilə başqa oldu ki, bu barədə Azərbaycan xalqını ermənifobiyada ittihamlandıranlar xatırlamağı xoşlamırlar. Məsələn, 1946-48-ci illərdə  bu günkü Ermənistan ərazisində yaşayan 100 minlərlə azərbaycanlı kütləvi surətdə ağır deportasiyaya məruz qaldı. Erməni milli şüurunun öncüllərindən sayılan Marietta Şahinyan 1946-cı ildə İrəvanda çap etdirdiyi "Sovet Zaqafqaziyası" kitabında isə azərbycanlılara qarşı iftira və böhtanlar yağdırdı, ifrat millətçi mövqe nümayiş etdirdi. Kitabda azərbaycanlılara qarşı düşmənçilik əhval-ruhiyyəsi o dərəcədə qabarıq idi ki, Azərbaycanın rəhbəri M.C.Bağırov özü işə qarışmalı oldu və adı çəkilən kitabın millətçi təmayülü ilə bağlı ÜİK(b)P MK katibi A.Jdanova məktub göndərdi .

Azərbaycan rəhbərliyinin bu millətçi əsərə qarşı qətiyyətli mövqe tutmasından sonra M.Şahinyan Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının sədri Mirzə İbrahimova məktub göndərərək Azərbaycana qarşı yanlış-təhqiredici fikirlərə yol verdiyini etiraf etdi və hətta bununla bağlı Azərbaycan qəzetlərində səhvə yol verməsi ilə bağlı məqalə çap etdirməyə hazır olduğunu bildirdi .

1947-ci ildə Mockvada Q.Xolopov (Xolopyan) adlı başqa bir erməni müəllifinin "Tərsanədə alovlar" ("Огни в бухте") adlı əsəri işıq üzü gördü ki, həmin kitab da Azərbaycan həqiqətlərini təhrif edən, Azərbaycan xalqına qarşı hörmətsizlik aşılayan fikirlərlə dolu idi. Kitabda azərbaycanlılar qəddar, geridə qalmış, bandit və s. kimi təsvir olunurdu. Yazıçının millətçi təfəkkürü kitabda qabarıq şəkildə ifadə edilmişdi. Bu kitabın  şovinist mahiyyəti haqqında da Azərbaycan rəhbəri M.C.Bağırov mərkəzə Malenkova məlumat verməli oldu .

1948-ci ildə S.Şaumyanın oğlu Levon Şaumyan 26 Bakı Komissarlarının güllələnməsinin 30 illiyi münasibətilə "Literaturnı qazeta"da çap etdirdiyi məqaləsində erməni komissarların adını sadalasa da M.Əzizbəyovun adını azərbaycanlı olduğu üçün unutmağı lazım bilmişdi. Qeyd etmək lazımdır ki,  tərkibinin əksəriyyətinin daşnak ermənilərdən təşkil olunmasına baxmayaraq, 26 Bakı komissarlarının Azərbaycanla və Bakı  ilə bağlılığına da ermənilər qəribə bir millətçi prizmadan yanaşıblar. Robert Arakelov  öz xatirələrində yazırdı ki, Bakı sözünün olduğu "26 Bakı Komissarları" ifadəsinin Ermənistanda mütəmadi olaraq səslənməsi erməni millətçilərinin düşüncə və baxışlarına uyğun deyildi və ona görə də İrəvan küçələrindən birinə verilən ad "26 komissarlar" adlandırıldı. "Bakı" sözü isə Azərbaycanı xatırlatdığı üçün əsassız yerə ixtisara salındı.

 1971-ci ildə İrəvanda C.Kirokosyanın  "Qərbi Ermənistan Birinci Dünya müharibəsi illərində" adlı kitabı nəşr edildi. Kitabda türkçülüyə qarşı düşmən mövqe və nifrət əsas ideyanı təşkil edir və bu kitabla bağlı azərbaycanlılar arasında münasibət bildirənlər də oldu. Doğrudur, bu münasibət mətbuatda çap olunmadı və çap olunması da heç mümkün deyildi. Amma Bakı sakini Rəmzi Yüzbaşovun həmin kitabla bağlı yazdığı məktub Prezident adminstrasiyasının Siyasi sənədlər arxivində  indi də saxlanmaqdadır.   Kitabın müəllifi Ermənistan SSR-in rəhbər vəzifələrində çalışmış və uzun müddət bu respublikanın xarici işlər naziri vəzifəsində olmuşdu. R.Yüzbaşovun həmin məktubunda sovet ideologiyasının çərçivəsindən kənara çıxa bilməyən ifadələr olsa da, onun yazdıqları iki xalqın birgəyaşayış və milli dözümlülük haqqındakı təfəkkürünün dəyərləndirilməsi baxımından maraqlıdır.   

" ...Mən Sizin "Qərbi Ermənistan Birinci Dünya müharibəsi illərində" kitabınızı diqqətlə oxudum. ... Mənim 66 yaşım var, Şamaxı şəhərindənəm. 1918-ci ilin martı baş verdi. Bakıdan Şamaxıya Stepan Lalayan dəstəsi gəldi. Onlar  cinsinə və yaşına baxmadan bütün müsəlmanları qırdılar. Elə dəhşətləri törətdilər ki, dünyada görünməmişdi. Uşaqları süngülərə keçirirdilər, qalanları isə qılıncdan. İnsanları məscidə doldurdular, kerosin töküb yandırdılar. Hər bir evi talan etdilər. Bütün şəhəri yandırdılar. Millətçi burjua ermənilərinin nümayəndələri oxşar mənzərəni Azərbaycanın digər yerlərində də yaratdılar... Azərbaycan mətbuatında heç olmasa bir sətir göstərin ki, bu faciəli hadisələri xatırlatmış olsun. Yoxdur və olmayacaq da. Dağıntılar törədən, günahsız insanları öldürən müxtəlif burjua partiyaların fəalları bizim ümumi düşmənlərimizdir.

Yetişməkdə olan nəslə yazığınız gəlsin, onları millətçilik, şovinizm və revanşizm zəhəri ilə zəhərləməyin.

Tezliklə biz də olmayacağıq. Qoy bizim uşaqlarımız bir-birinə etibar şəraitində və xoşbəxt yaşasınlar. Onlarda başqa xalqlara qarşı nifrət hisləri qızışdırmayın"

Sağlam zəkaya belə çağırış sədaları erməni millətçiləri tərəfindən əlbəttə ki, eşidilmədi. Əksinə, ermənilər arasında azərifobiyanın təcavüzkar düşmənçilik səviyyəsinə qaldırılması üçün erməniliyin zəkasının ağır artilleriyası işə salındı və 1984-cü ildə Azərbaycan xalqını ermənifobiyada ittihamlandıran hazırkı Ermənistan prezidentinin silahdaşı  bədnam Zori Balayanın "Oçaq"  kitabı çap etdirildi. Həmin kitab Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin başladılması üçün azərbaycanlılara qarşı milli dözümsüzlüyün ideoloji bazisinə çevrildi. Bu kitabın millətçi dözümsüzlük ideyası üzərində  yazıldığı indi heç kimə sirr deyil. Hətta ingilis jurnalisti T.D.Vaal da bu kitabda azərbaycanlıların düşmən kimi təsvir edildiyini təsdiq edirdi.

Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti üzrə Təşkilat komitəsində Ermənistan SSR-i  təmsil edən V.Kondratyev Z.Balayanın "Oçaq" kitabını şovinist və antiazərbaycan ruhlu kitab adlandırırdı və qeyd edirdi ki, SSRİ Dövlət Nəşriyyat Komitəsi 1985-ci il 28 avqust tarixli qərarı ilə bu kitab ciddi qüsurları olan və tarixi hadisələrin qiymətləndirilməsində qeyri-sinfi mövqe nümayiş etdirən bir kitab kimi xarakterizə edirdi. V.Kondratyevə görə, Z.Balayan kimi ifrat millətçinin "Oçaq" kitabının şovinist və antiazərbaycan mahiyyəti vaxtında açılsaydı, bu kitabın zərərli və qızışdırıcı mahiyyəti haqqında Azərbaycan mədəniyyət və ictimai xadimləri tərəfindən mərkəzə göndərilən müraciətlərə münasibət bildirilsəydi, Dağlıq Qarabağdakı erməni millətçilərinin və separatçılarının əməlləri lazımınca araşdırılaydı Dağlıq Qarabağ münaqişəsi də baş verməzdi.

Belə bir addım nəinki atılmadı, əksinə Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin başlanması ərəfəsində Ermənistanın və erməniliyə mənsub olan kütləvi informasiya vasitələrində azərbaycanlılara qarşı kütləvi və qatı millətçi təbliğata başlandı. Həmin  kütləvi informasiya vasitələrində azərbaycanlılarla ermənilərin birgə yaşayışına çağıran hər hansı bir yazıya rast gəlmək isə mümkün deyildi. Çünki iki xalq arasında birgə yaşayış erməni millətçilərinin fəlsəfəsinə uyğun deyildi. Buna görə, azərbaycanlılarla birgəyaşayışın bərpa edilməsi erməni millətçiliyi və separatçılığı tərəfindən bir mənalı şəkildə rədd edilirdi. Hətta ermənilər daxilində iki xalq arasında birgəyaşayışın bərpasına meyl göstərənlər ermənilərin düşməni hesab edilir və məhv edilirdi. Bununla bağlı konkret misallar da mövcuddur.

Məsələn, Dağlıq Qarabağda erməni separatçılığının öncüllərindən biri olan Artur Mkrtçyan qoşulduğu prosesin mahiyyətini anlayanda və bununla bağlı öz mülahizələrini ifadə etməyə başlayanda dərhal aradan götürüldü. O öz evində, öz ailəsinin qarşısında ermənilər tərəfindən güllələndi. Və ya Dağlıq Qarabağda başlanan separatçılığın perspektivsizliyini görüb iki xalq arasında əvvəlki əlaqələrin bərpasını arzulayan Xocalı aeroportunun rəisi A.İşxanyan öz evində partladıldı. İki xalq arasında əlaqələrin bərpasını istəyən V.Qriqoryan da həmin tale ilə qarşılaşdı və o da millətçi ermənilər tərəfindən öz evində güllələndi.

Bu üsul da azərifobiyanın təbliği və onun cəmiyyət daxilində möhkəmləndirilməsi üçün erməni millətçilərinin əl atdığı "orijinal" vasitələrdən biridir. Erməni millətçiləri azərbaycanlılara qarşı nifrətin formalaşdırılması üçün hətta bundan da dəhşətli üsullara əl atmağa qadirdir. Belə vasitələrdən biri Sumqayıt hadisələri zamanı sınaqdan keçirildi və erməni millətçiləri azərbaycanlılarla birgəyaşayışın mümkünsüzlüyünü dünyaya nümayiş etdirmək üçün erməni Eduard Qriqoryanın əli ilə Sumqayıt ermənilərinin öldürülməsinə əl atdılar. Bununla da kifayətlənməyən erməni millətçiləri son nəhayətdə silahlı təcavüzkarlığa əl atdılar.

Həmin təcavüzkarlıq Azərbaycanın  beynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədlərinin pozulmasına, onun ərazilərinin işğal edilməsinə gətirib çıxardı. Azərbaycan ərazilərinin azad edilməsi haqqında Azərbaycan tərəfinin BMT və digər beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən qəbul edilmiş qərarların icra edilməsinə təkid göstərməsini, işğalçı Ermənistan qoşunlarının Azərbaycan ərazilərindən çıxarılmasını, bir milyondan artıq qaçqın və köçkünün hüquqlarının bərpa olunmasını dilə gətirməsini və tələb etməsini isə Ermənistan rəhbərliyi ermənifobiya kimi dəyərləndirir. Burada da ermənilər öz müstəsnalığını nümayiş etdirməyə müvəffəq olmuşlar. Görünür erməni millətçiləri belə güman edirmişlər ki, ərazisini işğal etdiyi bir ölkədə təntənə ilə qarşılaşacaqlarmış.

Belə absurd və əsassız iddialar təəssüf doğursa da gələcəkdə daha təəccüblü iddiaların səslənəcəyini də istisna etmək olmaz. Çünki  çoxsaylı himayədarlarının siyasətində adi bir vasitəyə çevrilən Ermənistan rəhbərliyi öz işğalçılıq siyasətində qalmaq üçün millətçi-təcavüzkar təsəvvürlərini bəşəri həqiqət kimi təqdim etməkdə və bunu qəbul etməyənləri düşmən obrazında görməkdə davam edəcəklər.

Southern Tirol practice

SOUTHERN TIROL PRACTICE

Nagorno- karabakh problem, which appeared  as a result of geopolitical changes on the world map at the end of XX century, is one of the longlasting and disastorous ethnical conflicts of the world.  Its existence isn’t only the cause of the break of the  territorial integrity known in the international level, but also the great danger to the security and to the mutual cooorparation in this region. Nowadays, this conflict exceeded the bounds of a controversy among two nations and became a problem of the territories.

 It is known that throughout the XX century there were some ethnical clashes in Europe and most of them were solved.

Today, these conflicts are known as the dead conflicts. It means that European countries have enough practice connected with the solution of ethnical conflicts. OSCE wanted to follow Southeren Tirol sample in Abkhazia and in Southern Ossetia in Southern Caucasia, but faced failure. Russia’s support to this separatism is the main obstacle in the region. However, Southern Tirol version is considered the most potential alternative for Azerbaijan. It is believed that following the international practice can open some ways for some theoretical improvements in the solution of the problem.

Though the Southern Tirol is the European sample, there is a similarity between this autonomous status and Nagorno- Garabakh. The support of separatism in  Nagorno-karabakh by Armenia and the support of it by Austria in Southern Tirol, also the demand of Austria to separate Southern Tirol from Italy after the defeat of  this country  in the war, and Armenian’s claim of its victory in the war and the demand to recognize the “independence ” of Nagorno- Karabakh can be regarded as the main similarities between these events.

This case is regarded as the optimal version by the government and the head of the government reiterated that Azerbaijan is ready to give Nagorno-Karabakh the highest status known in the world practice towards the solution of this conflict.

Iran – Armenia economic relationship

The economic relations between Armenia and Iran began immediately after the establishment of the Armenian Republic. The beginning of these economic relations, immediately after the declaration of the Armenian republic, played an important role for Armenia. From one side, the problematic situation with Azerbaijan and Turkey and the bad economic situation in Armenia, from the other side the collapse of the socialist economic regime were increased by the economic cooperation of Armenia with Iran.  As pointed out above, in the first half of 1992 the Armenian Foreign Affairs Minister, then the Armenian president’s visit to Iran and the signed documents, created the base for the economic cooperation between the two states.

The agreed economic relations with Iran solved some economic problems for Armenia. It is not accidental that, Armenian circles are calling the relations between Iran and Armenia as “way to life”.

Especially, Iran’s creating a suitable ground for the expansion of the two-sided economical attitudes gave impetus to the commodity circulation. A result of this brought Iran, in 1992, to be the second economical partnership after Russia.

In the past years many documents were signed about the different fields of improvement in the economy. These documents included: the cooperation in economic and trade areas, in the banking area, cooperation on drawing plans for the bridge on the Araz river, custom services cooperation, post and telecommunications, to carry over the air and land, education, exchange of food-stuffs etc.

To be profitable in these fields there were established many committees and commissions between the two countries. For example, the financing of the gas pipelines committee, transport cooperation committee, committee of industry, bank committee, energy committee and so on.

According to agreed agreements, there is also much cooperation in areas other than the economy. Now, in the Armenian market we can see goods which are produced in Iran such as, raw materials, glass materials and so on.

 There are also agreements between the two countries over agriculture. There are good agricultural relations between the Iranian north regions and especially with the Mazandaran region. Now, Armenia is importing harvests products of cattle-breeding and garden products from Mazandaran. The officials of Mazandaran province wanted to draw, in Armenia, a diary products factory which was to cost 15 million American dollars. But Iran agreed to buy approximately 8 thousand tons of meat products.

The signed agreements between the two countries which was related to a stimulation of investments between the two countries, the canceling the taxes, customer and trade cooperation was brought to the good co relations. The speech of the Foreign Affairs Minister of Iran in December 2008 showed that, the Iran side supports every plan about improving the broadening of the collaboration and the industrial projects.

There are two reasons for Iran to cooperate with Armenia: a) the cooperation in transportation, and b) fuel-energy cooperation. These areas were like a rule and in every meeting they were discussing these issues.

a)      Transportation

In the Soviet period there were no relations between Iran and Armenia. But these connections/ relations would be able to be implemented from Nakhchivan. The closed situation of borders between Azerbaijan and Armenia during these relations was impossible. With the active participation of Iran a temporary bridge was created over the Araz River, in 1992, to the Armenian Mehri province. 

This bridge was to help the transfers for a wider situation. That is why, in 1994, they started to draw plans for the permanent bridge over the Araz River and in 1996 the bridge in use. With the opening of this bridge the Armenian routes were unified with Iran’s routes and Armenia had the chance to open routes to the Persian Bay and to the neighbor states of Iran. It is necessary to mention that, now freight carried between Armenia and Iran is mostly done over land and that is why automobile transportation is such a huge influence between these countries.

The Iranian side also helps with building of Armenian roads, repair of the roads, and building the tunnels for Armenia. However, it is understandable that, the trade done over land is more expensive and the transit chances are very limited. That is why; Iran and Armenia have discussed how to draw the railway line: a) Transports will increase and the price will be low, b) both sides will have the right to transit.  Because, if Armenia seriously carries out this issue, Iran wants to transfer its goods by this new railway to Georgia and the Black Sea and with this Armenia will get extra income.

From 2006 the idea about the Iran-Armenia railway arose and in 2007 the two states signed a memorandum about this issue. According to that memorandum, the parties should research about the benefits of this railway.

In the Armenian elections of 2008, the newly elected President S. Sarkisyan, in his speech to the Armenian nation argued that the Iran-Armenian railway will be the most important issue and it will take the first place. After the situation between Georgia and Russia, in 2008, the borders between Russia and Georgia were closed. As a result of this, Armenia, as a trade alliance, closed the relationships about the railway. This situation increased attention to the Iran-Armenian railway.

 After having the idea about the railway, they started to research it. They came to a conclusion; the project could be done possibly by three transportations. Respectively, the length of these routes is 397 km, 443 km, and 449 km. On the Iranian side approximately 80 km of railways should be created.

Armenian experts gave detailed attention to the first route. We have to mention that, all this transport would pass through mountainous conditions and for every route the big tunnels would have to be built. Now, the experts are thinking about the distance of 500 km and how to pass these mountainous ways, and this may make conditions hard.

From June 2008 the Armenian railway was given to the Russian South Caucuses company. At this time, there may be a question like, if the Armenian railways were given to the Russian company who will draw plans for the Iran Armenian railways? However, the Russian officials declared that they are interested in drawing the Iranian-Armenian railways and it was discussed in 2008 between Russia and Armenian presidents meeting in Sochi. A group of workers was established to work on this project, by the Russian, Armenian and Iranian ministry of transportation.

The issues in Georgia in 2008, increased the Turkish impetus in the South Caucuses’ and it increased the negotiations and impetus of the Iran-Armenian railways project, the Iran-Armenian railway line may be seen as an alternative line to the Baku-Tibilisi-Ceyhan line and it also may increase the Iran-Armenian position in the region. 

In April 2009, at the time of the visit of the Armenian President to Iran, by the ministers of transportation of these countries, a new memorandum was signed about the Iranian-Armenian railway project.

 In other words, both state leaders again showed that they are supporting the Iranian-Armenian railway project.

With this, in spite of the huge negotiations, this project is not yet under construction. In June 2009, the established had not met.  A meeting was held at the end of the June. Of course, it has its own reasons. Firstly, this project is too expensive. They declared the price of this project, first time it was 1 milliard dollars, then 1-1.2 milliard dollars, then it increased to 1.2-1.5 milliard dollars, then to 2 milliard dollars, and then it came to 2-2.5 milliard dollars. But it is not even the last price. If there is further research about the definite price of the project it may increase even double. It is true that, the Asia bank and the international bank, have not taken a concrete decision about this project. There are different prognoses about the starting date of the project. The better prognosis takes a minimum of 5 years.

From the other side, the projects economic benefit is still in doubt. Because of the low economic circle between Iran and Armenia, the benefits of this project are not sure. This project may just be beneficial if there is a connection to the international railway which is passes through Armenia. But many experts think that an alternative to the Iranian-Armenian railway may be the Qezvin-Rast-Astara railway. Because, without paying more Iran may with this transport, to the South, get more benefits. But this may decrease the importance of the Iranian-Armenian railway

.

The Armenian government declared that they are in hope of starting to construct the Iranian-Armenian railway at the end of 2009. But, at the end of 2009, the transportation minister of Armenia, Qurgen Sarkisyan, declared that, they will start on the technical and economical groundwork of this railway. From his words, we can understand that after the technical and economical groundwork is ready then we can start to talk about the graphics of the railway.

 There was cooperation between Iran and Armenia also in air passenger transportation and the Iranian airlines are flying to Erivan some days each week.

b)     Fuel-energy

After the declaration of Armenia it met with serious energy problems. During the Soviet period Armenian energy needs were provided mostly by the Armenian Metamora atom station. But, after 1989, the station’s activities were stopped, and Armenia again was faced with energy problems. To resolve this problem Armenia again addressed for help from Iran. After the cease-fire in Nagorno-Karabakh and around, there started to be drawn the first electric line and it was used in 1995. This line started to transfer electric energy from Iran to Armenia. At the end of 1995 the Metamora atom electric station was used again. This helped Armenia with its energy problems. However, year’s later Armenia cooperated in the energy area Iran. With the help of Iran, there was drawn a second line. The Armenian ministers of energy signed a new memorandum about drawing the third energy line. So, according to this agreement, this line had the capacity of 400 kilowatts of electric energy and it needed 90 million dollar to draw this line. And also, according to this agreement the building of this fifth Razdan heat electric energy station, Iran should finance the line.

But I should note that, from the beginning of 2006 the Razdan heat electric station’s fifth block was given to Russia. Drawing the third energy line between the two countries has still not started. According to the Iranian ambassador to Armenia, the Iranian side is ready to draw this energy line. But the Armenian side still did not make serious steps. The agreement which was made in 2005 between Armenia and Iran, said Iran should draw four wind electric station blocks. Those wind stations were drawn by the Iranian side in the summer of 2006 these started to be used.

In 2006 Iran and Armenia agreed to draw a water electric station over the Araz River. They agreed to draw a line of 42 km of combined boundaries. This station should produce 800 kw/h of electric energy in one year and it would be the biggest electric energy station in the South Caucuses.

On March 2009 they agreed to build the energy station over the Araz river which Iran would finance for 280 million dollar for Armenia and then after the completion of the station Armenia would return this debt with the electric energy. 1.5-2 month later the Armenia Energy Minister declared that we can start to draw the water electric station. In April 2009 the Armenian President S. Sarkisyan, on a visit to Iran, the leaders discussed the water energy station issue and with the participation of two leaders they signed regarding financing the energy station over the Araz river. However, construction of the station had not started in 2009. According to Armenian officials, the construction was late because of the arising internal issues in Iran. According to these officials, the construction may start in 2010.

Armenia also shows greet interest with Iran regarding oil products. Nowadays, there is an agreement between Iran and Armenia on two big projects. The first one is the construction of a pipeline from the oil refinery plant in Tabriz to Yarasx city in Armenia. The second one is the building of the oil factory on the boundaries of Iran with Armenia and this factory will work with Iranian oil.

The idea about building a petrol pipeline from Tabriz to Yerasx was discussed in 2005. In the first agreement the Iranian side must build the fuel oil terminal together with the belt pipe and also should gather oil products in that terminal.

After the situation in Georgia in 2008, the discussion about the surroundings of the drawing of the oil products pipe became more real. Because, the cutting of a direct connection, Armenia with Russia, forced Armenia to change its attention to Iran. Iran said that they were ready to collaborate with Armenia in the solution of this problem too. Although, the Iranian produced petrol is not enough for its internal needs, and they are importing petrol from outside. The length of pipe line from Tabriz to Yerasxa is 300 km, but the diameter should be 250 mm. It is supposed that it will be finished in 2 years time and 200-240 million dollars will be spent for construction of this line.

The Armenian officials stated that construction of this pipeline would begin in the spring of 2009. But construction had not even started at the end of 2009 and no reason was given for the delay. At the end of 2009 the Armenian minister of energy, A Marsosyan, declared that they are planning to build this pipeline in 2010. He said that, we need 250 million dollar for construction of this pipeline and 10% of this will be financed by “Gazprom”. According to the Armenian minister, other needs for the construction will be financed by Iran.

The idea about the oil plan refinery on the boundary of Iran with Armenia, primary strength which is 7 million ton, was given by the Russian President during his visit to Armenia at the beginning of 2007. First figures showed that this oil plant would cost 3 milliard dollars and it was accepted cheerfully by the Armenian administration and community which were in bad situation. From the Russian side, for construction of this oil plant Gazprom-oil should take part and the constructed plant will be worked in accordance with Iranian oil.

There was an established commission which consisted of Russia, Iran and Armenian specialists to discuss this issue; the possibility of the project was researched. Some time later, it became clear that, the plant construction was not possible. That is why they were searching new territory for this oil plant.

However, in October 2008 at the Russian-Armenian commission on economical cooperation meeting, the Russian head of this commission, I. Levitin, announced that in general it is not profitable, on the economical side, to build this oil plant. This news was met with surprise by the Armenians. Because, their hopes were very high. The Russian co-chairmen explained his thoughts by saying that, there are no selling bases for products which are produced in this plant.

This news was also approved by the Prime Minister of Armenia, T. Sarkisyan, it the end of 2008. So, from his words we can come to the conclusion that, if the oil pipeline between Armenia and Iran is constructed, so, there is no need for an oil plant.

 In previous years Iran – Armenian fuel-energy relations depended on the gas pipeline which was started. Cooperation in the gas area had been discussed in 1992. In the same year they signed international an agreement, by both countries presidents. There was an issue about giving Iranian gas to Armenia. Armenia, which was in a war situation with Azerbaijan, could not take any actions over this issue. But in 1995, between Erevan and Tehran a new agreement about gas was signed. In that agreement both sides accepted that they were ready to cooperate over gas issues and the first primary route of the gas line was defined. But this protocol also could not find its execution and for this reason it is impossible to exclude Russian influence too. Because, Russia which controls the Armenian fuel-energy market and also production, could not completely control in the area of Armenian cooperation with Iran. 

Generally, serious steps for the drawing of gas pipelines from Iran to Armenia started in 2004. During the visit of Iranian President M. Xatami, in that year, to Armenia, many issues were discussed and especially the selling of Iranian gases to Armenia and also for the drawing of a gas pipeline from Iran to Armenia. At that visit, the sides signed 7 different documents, two of them related to gas cooperation. One of the signed documents was about the Iranian-Armenian gas pipeline, the parts drawing of the Armenian side’s pipeline, and the other was the financing of the Iran-Armenian gas pipelines. With the agreement of both sides they took a decision, that construction of the gas pipeline credits would be given by Iranian banks and 15% of gas pipeline which ought to be 140 km. It was coordinated that, in the first periods each day there ought to be 3 cubic meters of gas and in a year, approximately, 1.1 milliard cubic meters of gas would be given to Armenia.

But, after some years, the Iranian gases annual dig should be increased to 2.3 milliard cubic meters. For 1 cubic meter of gas Armenia ought to be paying with 3 kwt of electric energy. With mutual agreement the construction of the gas pipeline must end in 2006, Iranian gas must be given to Armenia at the end of that year or at the beginning of 2007. But the same processes which happened surrounding this gas pipeline was the reason which lengthened the construction of the gas pipeline and the period of the Iranian gas which should be given to Armenia. Firstly, the issue about supervision of Armenian sides gas pipeline cropped up. The Armenian side, of course, wanted to control all its sides pipeline. But it was clear that, the Armenian fuel-energy area wanted to be taken under the control of Russia in future and also Russia wanted to control the Iran–Armenian gas pipeline. It shows that, the Armenian administration was not happy with this kind of offer and wanted to keep the pipelines on the Armenian side under the control of “Yuksekvoltlu fluel-line” national company. The Armenian power energy minister, A. Maseyan, specially informed that the Armenian side of gas pipeline will not sell to “Gazprom”.

After the visit of Armenian President P. Kochoryan to Moscow, at the beginning of November 2006, it was announced that, the Armenian minister of energy reneged in his speech and control of the gas pipeline’s on the Armenian side was given to “Gazprom”. In reality, the Armenian side of the pipeline was given under control of this “ArmPosgazprom”, but the control of this company was under <Gazprom>.

It was not enough for Russia just to control the pipelines on the Armenian side. At the same time, these demanded to reduce the diameter of the gas pipeline from Armenia. In conclusion the pipelines diameter became 76 cm. With this, Russia did not allow Armenia to become as a gas transit country. Because, it was impossible even for Armenia to supply its gas demands with this kind of pipeline.

However, the other gas pipelines also were not started in 2006. The Armenian Prime Minister visited Tehran in December of 2006 and after this visit it was announced that, the gas pipeline would be given in use in March 2007.

So, in March 2007 during the Iranian President M.Ahmedinejad’s visit to Armenia, the gas pipeline was put into use. But, gas was not sent to the pipeline. The Armenian officials declared that, Armenia does not need Iranian gas now, when there is a need, then the gas will be supplied in the pipeline from Iran.

This did not happen even in 2008, in spite of mutual declarations about giving gas to the pipeline. Although, Armenia needed this gas. Iranian gas was given to Armenia on 14 of May 2009. It is supposed that, during the visit of Armenian President S. Sorkisyan in April 2009 to Iran, reasons were discussed for cutting Iran-Armenian gas pipelines and the Armenian side accepted to resume the Iranian gas.

 But, information at the end of 2009 shows that, there is still dissatisfaction between the two countries in the gas area. So, the Iranian national gas expert company’s leader R. Salnani pointed out that, Armenia started to import Iranian gas later than it should, and at the same time it is not importing the agreed amount, which is 3 million cubic meters of gas. Armenia is buying just 1-1.2 million cubic meters gas per day.  He is saying that, for broking an agreement Armenia should pay compensation to Iran. 

According to Armenian energy minister, the gas which it is demanding from Iran is paid by electric energy.Armenian Energy Ministry was adding that after the drawing of the third electric pipeline, they will be getting the amount of gas which was pointed at in protocols and it will be paid for. But, the construction of the third electric energy line has not started yet. As mentioned above, according to S. Saqian, the Iranian ambassador to Armenia, his country is ready for the drawing of the third electric pipeline. But, the Armenian side did not made any serious steps in this direction.

It is necessary to say that the generalizing of relations between Armenia and Iran, in spite of there are positive opportunities, trade between the two countries is not that high. For example, in 1994 trade between Armenia and Iran was 40.3 million dollars, in 1995 it was 61.7 million dollars, in 1996 it was 85 million dollars, in 1997 it was 82.5 million dollars, in 2000 180 million dollars, in 2005 105 million dollars, in 2007 it was 200 million dollars and in 2008 it became 227 million dollars.

According to experts and politicians they think that the weak trade between the two countries is surprising, because there are acceptable conditions. However, Armenian specialists also accept that trade circle between the two countries is low.

For debate, we have to mention that, in spite of closed borders between Turkey and Armenia there is around 280 million dollar trade between these countries. In general, the main trade supporters of Armenia is still Europe and Russia. But it is accepted that, after the opening of the borders between Turkey-Iran and Armenia the trade circle between these countries will be increased many times.

Qarabağ xanlığı tarixində erməni ünsürü

Qarabağ xanlığının möhkəmləndirilməsi üçün İbrahim xanın diqqət yetirməli olduğu məsələlərdən biri də yerli məliklərlə münasibətlərin aydınlaşdırılması oldu. Çünki məliklərin bəziləri hələ də xanlığın mərkəzləşdirilmiş hakimiyyətindən yayınmağa müvəffəq olacaqlarına ümidlərini kəsməmişdilər.

İbrahim xan ilk növbədə Vərəndə məliyi Şahnəzərlə Pənah xan dövründən başlanmış qarşılıqlı münasibətləri sahmana saldı, məlik Şahnəzərin qızını özünə kəbin etdi. Heç şübhəsiz ki, bu məqam məlik Şahnəzərlə İbrahim xan arasındakı münasibətləri daha da yaxşılaşdırdı. İbrahim xanla ailə qohumluğu məlik Şahnəzərin özünün də Qarabağ məlikləri arasındakı nüfuzunu artırdı, öz aralarında çəkişmə və didişmələrdən yorulmayan digər məliklər isə bundan müəyyən təşvişə düşdülər. Çünki məlik Şahnəzərin Qarabağ xanı ilə münasibətlərinin xarakteri digər məliklərin də qəbul etməli olacaqları bir seçim idi. Bu seçimi qəbul edəcəkləri halda onlar Qarabağ xanının sərt münasibəti ilə qarşılaşmalı olacaqdılar. Belə bir seçimlə razılaşmayan Dizak məliyi Yeqan Qarabağ xanlığının hakimiyyətinə sədaqətinə görə məlik Şahnəzəri aradan götürmək qərarına gəldi və onun üstünə silahlı dəstə göndərdi. Erməni müəlliflərinin yazdığına görə məlik Şahnəzər etibarlı müdafiə olunmaq üçün Xaçın məliyi Mirzəxandan kömək istədi. Xaçın məliyi də özü şəxsən dəstəsi ilə məlik Şahnəzərin köməyinə yollandı. Lakin necə oldusa məlik Mirzəxan məlik Yeqanın silahlıları tərəfindən qətlə yetirildi. Bundan sonra İbrahim xan məlik Şahnəzərin köməyinə silahlılar göndərdi. Erməni müəllifi yazmasa da belə aydın olur ki, məlik Yeqan öz niyyətinə nail olmadan geri çəkildi. Lakin onun xan hakimiyyətinə itaətsizliyi uzun çəkmədi və 1781-ci ildə növbəti qarşıdurmada öz həyatını itirməli oldu.

XVIII əsrin 70-ci illərində məlik Yeqanın və onun tərəfdarlarının fəallaşmasını heç şübhəsiz ki, təsadüfi saymaq olmazdı. Bir tərəfdən 1768-ci ildə Rusiyanın Osmanlı imperiyası ilə müharibəyə başlaması, bir tərəfdən də Rusiyanın Cənubi Qafqazda möhkəmlənməyə və bunun üçün Cənubi Qafqazın xristian elementlərindən istifadə edilməsinə diqqət artırması Qarabağ məlikləri arasında da fəallaşmaya səbəb ola bilərdi. Tarixi fakt və mənbələrdən məlumdur ki, Rusiya imperiyası Cənubi Qafqaz istiqamətində yenidən fəallaşmağa başlayanda bölgədə erməni və alban dövlətlərinin yaradılması və onların Rusiyanın nəzarəti altında idarə edilməsi ideyaları mövcud idi. Lakin tezliklə Rusiyada kök salmış və Rusiyanın hakim dairələri ilə sıx əlaqələr qurmuş erməni məlikləri, keşişləri, ticarətçiləri, sənayeçiləri bölgədə alban xristian dövlətinin yaradılması ideyasını rus siyasətçilərinin gündəliyindən çıxarılmasına nail oldular. Çünki Qarabağda alban dövləti yaradılacağı halda erməni dövlətinin yaradılması üçün xristian toplumunun olduğu ərazi qalmırdı. Müxtəlif üsul və vasitələrdən məharətlə istifadə edən ermənilər Rusiya sarayında “tarixi Ermənistan” və “məzlum erməni xalqı” haqqında təbliğat kampaniyalarına rövnəq verməklə bir sıra rus siyasətçilərində ortaya atdıqları ideyaya maraq oyadılmasına cəhd göstərirdilər. Əslində belə bir cəhd Rusiya sarayının da maraqlarına cavab verirdi və Cənubi Qafqazın, o cümlədən də Azərbaycan xanlıqlarının işğalı üçün geniş maliyyə imkanlarına malik ermənilərə müəyyən ümidlər də bağanılırdı.

Elə İbrahim xanın hakimiyyətinin ilk illərindən etibarən Qarabağda erməni dövləti yaradılması üçün Rusiya sarayına bir sıra planlar təqdim edildi. Belə planlardan biri 1769-cu ildə Rusiya paytaxtında yaşayan ermənilər tərəfindən hazırlandı və Rusiyanın Xarici İşlər Nazirliyinə çatdırıldı. Həmin planın mahiyyətini Azərbaycan xanlıqlarına və Osmanlı Türkiyəsinə qarşı təvcavüzkarlığıb gücləndirilməsi təşkil edirdi. Plan erməni könüllülərinin də qoşulduğu rus qoşunları tərəfindən Gürcüstanən və “tarixi Ermənistanın” torpaqlarının “azad edilməsini” nəzərdə tuturdu. Güman edilirdi ki, Azərbaycan xanlıqlarının, o cümlədən də Qarabağ xanlığının işğalı da “tarixi Ermənistanın” bərpası üçün əməli addımdır.

XVIII əsrin 70-ci illərinin sonlarında “tarixi Ermənistanın” bərpası ilə bağlı həm çariça Yekaterinaya, həm də Rusiya siyasətində böyük nüfuzu olan knyaz Potyomkinə yeni bir plan təqdim olundu. Bu planın da əsasını Qarabağ xanlığının işğal edilməsi və burada Rusiyanın himayəsi altında erməni-xristian dövlətinin yaradılması təşkil edirdi. Cənubi Qafqaz istiqamətində işğalçılıq siyasətini başlamağa hazırlaşan Rusiya çariçası ermənilərin bu planını maraqla qarşıladı və həmin planın həyata keçirilməsi imkanlarının araşdırılmsına dövrün tanınmış sərkərdələrindən olan Suvorovun da cəlb olunmasını tapşırdı. Həmin tapşırıq əsasında Suvorov Poltavadan Peterburqa çağırıldı və onun qarşısına belə bir vəzifə qoyuldu ki, Rusiya sarayı ilə sıx bağlı olan ermənilərlə görüşsün və onların hazırladığı planı araşdırsın.

General Suvorov bir neçə dəfə ermənilərlə görüşdü və onlardan Qarabağ xanlığı, Qarabağ məlikləri haqqında məlumatlar aldı. Bu məlumatlar heç şübhəsiz ki, erməni planlarına xidmət edən, Qarabağ xanını “məzlum” ermənilərin və xristianlığın düşməni kimi xarakterizə edən məlumatlar idi. Bunu elə Suvorovun 1780-ci ilin fevral ayında yazdığı məktublarından da görmək mümkündür.

Qeyd etmək lazımdır ki, Rusiya sarayı və saray məmurları ilə müxtəlif əlaqələri olan ermənilər Qarabağ məliklərini də öz qurduqları planların icrasına təhrik edir və onlar tərəfindən imzalanan məktubları Rusiya sarayına çatdırırdılar. Həmin məktublarda xristian amili, xristianlığın Qarabağ xanı tərəfindən təqibi, Qarabağın xristian əhalisinin Rusiya sarayına sədaqətli olacağı xüsusilə qabardılır və Rusiya sarayından imdad dilənirdi.

Erməni tarixçiləri Suvorovun Həştərxana göndərilməsi məsələsinə toxunarkən, nədənsə ona saray tərəfindən verilən əsas tapşırıqlara toxunulmur və onun  ermənilərlə olan əlaqələri xüsusilə qabardılır. Ancaq rus tarixçilərinin Suvorov haqqında olan sanballı araşdırmalarında onun ermənilərin iddiaları ilə bağlı hər hansı bir ciddi addım atdığını görmək mümkün deyil. Həştırxandakı fəaliyyəti zamanı da erməni planları ilə bağlı Suvorovun hər hansı bir iş görməsi məlum deyil. Bununla belə, Suvorovun Həştərxana yola düşməsi ərəfəsində Qafqazla bağlı məlumatlar toplayarkən  ermənilər haqqında da o, müəyyən təsəvvürlərə malik olmağa çalışdı. Nəticədə o, Qafqaz əvəzinə elə ermmənilər haqqında məlumat toplamalı olmuşdu. Çünki bölgə ilə bağlı görüşdüyü adamlar elə ermənilərdən ibarət idi. Onlar isə mövcud imkandan sui-istifadə edərək uvorovun beynini “erməniləşdirməyə” çalışmışdılar.

Həştərxana yola düşməzdən əvvəl Suvorovun 1780-ci ilin yanvarında Sankt-Peterburqda keçirdiyi görüşlərin birində Q.A.Potyomkin, İvan Qoriç, habelə erməni yepiskopu İosif Arqutinski və erməni dövlətlisi İvan Lazarev iştirak edirdilər. Qafqaz haqqında onun bu şəxslərdən hansı məlumat alacağını təsəvvür etmək isə elə də çətin deyil.

Yepiskop İ.Arqutinski Suvorovla olan görüşlərdən biri haqqında yazırdı ki, o mənim yanıma İvan Lazarevlə gəlmişdi. Onunla iki saata qədər söhbət etdik və bu vaxt ərzində Suvorov bölgə ilə bağlı çoxlu suallar verdi. İ. Arqutinskinin sözlərinə görə, Suvorov onlardan Eşmiədzin katalikosu və ermənilər haqqında çoxlu məlumatlar almağa çalışmışdı.Görüşlərinin sonunda  Suvorov guya eribmiş ki, o, erməni dövlətini bərpa etmək niyyətindədir. İ. Arqutinski onu da əlavə edirdi ki, Suvorov onlardan topladığı məlumatları dərhal Q. Potyomkinə çatdırmaq üçün yola düşdü.

İ. Arqutinskinin yazdıqlarından aydın olur ki, onlar Suvorovla dörd dəfə görüşə bilmişdilər. Sonuncu görüş 1780-cı il yanvar ayının 13-də olmuşdu. Həmin görüş Suvorovun təşəbbüsü ilə baş vermişdi. O, İ. Arqutinskini və onun həmfikirlərini yanına çağırtdırmış və onlarla yenidən söhbət etmişdi. Erməni yepiskopunun xatirələrinə görə, Suvorov ermənilərin vəziyyəti ilə,  erməni məliklərinin və Qarabağın vəziyyəti ilə maraqlanmışdı. İ. Arqutinski də ona həmin məliklər barədə, həm də Qarabağ və erməni məlikləri arasında olan ixtilaflar, Pənah xanın ( bu vaxt Pənah xan artıq vəfat etmişdi) onların üzərində hakim olmalarının səbəbləri, habelə ermənilərin düşdükləri vəziyət, konkret olaraq erməni məliklərinin hər biri, onların silahlı dəstələrinin miqdarı barədə məlumatlar vermişdilər.

Sonra İ. Arqutinski Qarabağ ermənilərinin mənşəyi barədə maraqlı məlumat verirdi: “Aqvan katalikosu Ovanes də həmin Xaçındandır. Haradan ki, Teymurləng aqvan xalqını köçməyə məcbur etdi. Ermənilər bura gəldilər və burada yerləşdilər. Katalikosluq indiyə kimi davam edir”.

Yəni İ. Arqutinski də Qarabağın  əsas əhalisinin albanlar olmasını, ermənilərin isə ora sonradan gəlməsini etiraf edirdi.

Beləliklə, Suvorov Rusiyada yaşayan erməni başbilənləri ilə görüşlərində yollanacağı və gələcəkdə vəzifə icra edəcəyi Qafqaz bölgəsi haqqında məlumat toplamağa çalışsa da, onun aldığı məlumatlar yuxarıda qeyd edildiyi kimi, ancaq ermənilər haqqında olmuşdu. Əslində, Suvorovun yəqin ki, başqa bir seçimi də yox idi. Bəlkə də burada rus siyasətçilərinin köməyinə bölgə ilə bağlı olan ruslar, eləcə də bölgədən olan digər ruslar çata bilərdi. Ermənilərdən toplanan məlumatlar isə açıq qərəzli və qeyri-obyektiv idi. Həmin məlumatlar ermənilərin etnik xislətindən və bölgədə Azərbaycan xanlıqları ərazisində erməni dövləti yaratmaq istəyindən irəli gəlirdi və ona görə də ermənilər rus siyasətçilərinin təsəvvürünü bölgədə Rusiyanan maraqlarına cavab verə biləcək erməni dövlətinin yaradılması fikirləri il formalaşdırmağa çalışırdılar. Erməni tarixçilərinin fikrincə, Suvorov erməni dövlətinin yaradılması məsələsini maraqla qarşılamış və birmənalı şəkildə bildirmişdi ki, Rusiya dövləti bu istiqamətdə ciddi addımlar atmaq niyyətindədir. Erməni tarixçiləri bir məqamı obyektiv olaraq vurğulayırdılar ki, II Yekaterinanın dövründə Rusiya sarayı Qafqazda möhkəmlənmək barədə ciddi fikirləşirdi və Qafqazın işğalı çərçivəsində orada erməni dövlətinin yaradılması Rusiyanın da maraqlarına cavab verirdi.

1780-ci il yanvar ayının sonlarında A.V.Suvorov Həştərxana yola düşdü. Burada o, böyük bir fəallıqla ona həvalə olunan vəzifələrin icrasına başladı. Erməni tarixçisi M.Nersesyan Həştərxanda olarkən A.Suvorovun Qarabağ erməniləri ilə əlaqələr yaratdığını və onların arasında yazışma olduğunu iddia edirdi. Bu tarixçinin əsərində  Suvorovun təkcə ermənilərlə deyil, Cənubi Qafqazın bir sıra nüfuzlu adamları ilə yazışdığı bildirilir. Qeyd olunduğu kimi, Qarabağ erməniləri həmin yazışmalarda bölgəyə 10 minlik qoşun dəstəsinin gəlməsini arzulamışdılar. Erməni tarixçilərinin iddiasına görə, Suvorov Qarabağ məlikləri arasında böyük nüfuza malik imiş. Qarabağ məliklərindən Adəm, Bəylər, Qarabağın varlı adamlarından Stefan, Sarkis, Babay və Danil 1781-ci il sentyabrın 1-də knyaz Potyomkinə müraciət edərək ondan hərbi yardım istəmiş və həmin hərbi yardımın məhz Suvorovun vasitəsilə həyata keçirilməsini xahiş etmişdilər. Onlar da məktublarında bölgəyə 10 minlik qoşunun gəlməsini istəmişdilər. Erməni məlikləri güman edirdilər ki, bu qədər qoşunla Qarabağ xanının müqavimətini qıraraq erməni dövlətini qurmaq mümkün olacaqdır .

Erməni müəlliflərinin və varlılarının Q.Potyomkinə ünvanladığı bu məktub yazılanda Suvorovun Xəzəryanı ərazilərə gəlməsindən iki ilə yaxın bir vaxt keçmişdi. Böyük ümidlər bəsləməsinə baxmayaraq bu vaxt ərzində Suvorov tərəfindən Cənubi Qafqaza qışon çıxarəlması və orada hər hansı bir erməni qurumunun yaradılması barədə ciddi bir cəhd olmamışdı. Görünür, ermənilər Q.potyomkinə məktub yazmaqla A.Suvorovu tezliklə bu işə cəlb etmək istəyirdilər. Ancaq 1781-ci ilin sonlarında Suvorov Xəzəryanı ərazilərdən geri çağırıldı və ona başqa bir vəzifə tapşırıldı. Bununla da  Cənubi Qafqazda rus təcavüzünün qızışdırılması üçün daha bir cəhd uğursuz qaldı.

Bununla ermənilərin etnik dövlət axtarışına heç də son qoyulmadı. Əksinə, Suvorovun Qafqazda mövcudluğu dövründə arzusunda olduqları nəticələri əldə edə bilmədiklərindən ermənilər öz fəallıqlarını bir qədər də artırdılar. Rusiya sarayında da Qafqaza döğru irəliləmək iştahası artmaqda idi. Ona görə ermənilərin dövlət axtarışı işi heç də yaddan çıxmadı.

A.Suvorovun bölgəyə gəlməsi ilə erməni dövləti qurulması istiqamətində hər hansı bir dəyişiklik baş verməyəndə, Qarabağ məlikləri əvvəlcə gürcü çarı II İrakli ilə əlaqə saxlayıb onun müttəfiqliyini qazanmağa çalışdılar. Gürcü çarı ilə əlaqə yaratmağa çalışan məliklərin Dizak, Çiləbörd və Talış məliklərinin olduğu güman edilir. Bu məliklər bilirdilər ki, Qarabağ xanı ilə gürcü çarı arasında münasibətlər heç də yaxşı deyil və Qarabağda nəzarəti ələ almaq üçün gürcü çarını maraqlandırmaq mümkün ola bilər. Erməni müəlliflərinin yazdığına görə, gürcü çarı doğrudan da Qarabağ xanlığına hücum etməyə razı oldu. Lakin bu hücumun baş tutacağı halda Qarabağ məliklərinin nəyə nail olacağı barədə məlumat verilmir. Lakin İbrahim xan bu  hazırlıqdan vaxtında xəbər tutdu və qohumu Ümmə xanın vasitəsilə gürcü çarına güclü zərbə endirdi. Ümmə xanın silahlı dəstəsi Gürcüstan ərazisinə hücum etdi, bir sıra yaşayış məntəqələrini talan etdi və bir sıra müdafiə istehkamlarını ələ keççirdi. Bununla da gürcü çarının Qarabağa hücum etmək planı həyata keçməmiş qaldı. Ümmə xan  yolunu Qarabağdan da saldı. Qarabağ xanına qarşı müəyyən planlar qurmağa çalışan məliklər Ümmə xanın Qarabağa gəlişimi eşidincə qaçıb dağlara dağələşdəlar və bu yolla öz canlarını qurtara bildilər.

Amma Qarabağ məlikləri bununla da sakitləşmədilər. Ümmə xan Qarabağı tərk edəndən sonra məliklər gizlicə Rusiyaya nümayəndə heyəti göndərdilər. Nümayəndə heyətinə tapşırıq verilmişdi ki, çarıça ilə görüşsün və yalvararaq ondan Qarabağ xristianlarının dərdinə qalmasını xahiş etsin. Həmin nümayəndə heyəti Rusiya sarayının nüfuzlu şəxsləri tərəfindən qəbul edildi. Xüsusilə, Cənubi Qafqaza rus qoşunlarının çıxarılacağı gün yaxınlaşmaqda olduğundan Qarabağ xristianlarının nümayəndələri diqqətlə dinlənildi, onlardan lazımi məlumatlar alındı və onlara yeni vədlər verildi. Knyaz Q.Potyomkin erməni nümayəndələri ilə görüşlərin, ermənilərdən alınan məktubların onların qaldırdığı problem barədə kifayət qədər müfəssəl təsəvvür yarada bilmədiyi üçün bölgəyə etibarlı adamlar göndərilməsi və onlarln vasitəsilə obyektiv məlumatlar toplanması və həmin məlumat əsasında gələcək fəaliyyət yollarının müəyyənləşdirilməsi qərarına gəldi. Bu məqsədlə 1782-ci ilin payızında Qafqazdakı rus qoşunlarının komandanı vəzifəsinə Q.Potyomkinin qrdaşı Pavel Potyomkin təyin edildi.

P.Potyomkin bu vəzifəyə təyin olunandan sonra Rusiya sarayına növbəti nümayəndə heyəti göndərildi. P.Potyomkin isə ermənilər haqqında məlumatları genişləndirmək üçün arxiyepiskop Arqutinski ilə əlaqəyə girdi və xahiş etdi ki, ermənilərin qaldırdığı məsələnin mahiyyəti ilə bağlı ona yazılı məlumat versin. Erməni keşişinə yazdığı m\ktubunda P.Potyomkin ermənilərin hazırkı vəziyyəti ilə əlaqədar olaraq onların şüurlarının və əqidələrinin dəyişib-dəyişməməsi barəsində də məlumat verilməsini xahiş etdi. P.Potyomkinə görə, ermənilər uzun əsrlərdən bəri dövlətsiz qalmışdılar, onlar müxtəlif ərazilərə dağılaraq assimlyasiyaya uğrayır və başlıca olaraq ticarətlə məşğul olurdular. Ticarətçilər isə öz xarakteri etibarilə xəsis və tamahkar olurdular. Ona görə də P.Potyomkin maraqlanırdı ki, ermənilər də belə bir xarakterə malik olduqları halda onlar vətən və dövlət haqqında düşünürlərmi? Belə fikirlər onlara yad deyil ki? P.Potyomkin daha sonra yazırdı: “Ticarətə üz tutan bütün insanlarda xəsislik və tamahdan başqa digər hisslər məhv olur. İnam erməni xalqına güclü təsir göstərirmi və mömünlük xalq oyanışına səbəb ola bilərmi? Məliklər öz müqəddəs dinlərinə lazımi hötmət, xalq isə öz məliklərinə itaətkarlıq saxlayırlarmı? Və nəhayət hansı vasitələrlə xalqa təsir etmək, məliklərin inamını birləşdirmək və ruhanilərini bir-birinə yaxınlaşdırmaq olar?”

P.Potyomkin Rusiya sarayına gələn nümayəndələrin bütün ermənilərin iradəsini ifadə etdiklərinə, daha çox ticarətlə məşğul olan ermənilərin etnik dövlətçilik uğrunda mübarizəyə hazır olduqlarına şübhə ilə yanaşırdı. Ona görə də bu məsələləri İ.Arqutinskidən öyrənməyə çalışırdı. Onu bir sıra başqa məqamlar da maraqlandırırdı və onlara da cavab tapmaq istəyirdi. P.Potyomkin ermənilərn gürcü çarı ilə, habelə gürcü çarının qonşu müsəlman xalqları ilə olan münasibətləri, ermənilərin öz adlarına çıxdıqları ərazilərin hakimlərinin kim olması, Qarabağda neçə məliyin və nə qədər əhalinin olması, Tiflisdən və Dərbənddən Qarabağa gedən yol üzərində hansı məntəqələrin mövcudluğu, qoşunlar Qarabağa doğru hərəkət etmiş olduqları təqdirdə yerli hakimlər və əhalidən hansı yardımların alınmasınını mümkünlüyü barədə məlumat almaq istəyirdi. Bir sözlə, onu Cənubi Qafqaza təşkil edilməsi planlaşdırılan hərbi yürüş üçün faydalı ola biləcək hər cür məlumatlar maraqlandırırdı. P.Potyomkin İ.Arqutinskidən xahiş edirdi ki, Tiflis-İrəvan, Dərbənd-Şamaxı-Naxçıvan marşrutu üzərində hansı möhkəmləndirilmiş məntəqələrin, Cənubi Qafqazda hansı təbii sərvətlərin, həmin bölgədə gəmiçilik üçün yararlı olan çayların mövcudluğu barəsində ona yazsın. P.potyomkin bu çaylar vasitəsilə qoşunların, habelə təchizat yüklərinin daşınmasının mümkünlüyü ilə maraqlanırdı. Onun üçün  bölgədə taxılın, atlar üçün yemin tapılması da əhəmiyyət kəsb edirdi. Ona görə də P.Potyomkin hansı vilayətdə, hansı ərzaq növünün olması, bütünlükdə qoşunların təchizat problemlərinin ödənilməsi imkanlarını araşdırmağa və bu barədə d\ məlumatların ona çatdırılmasını xahiş edirdi.

P.Potyomkin İ.Arqutinskinin nəzərinə çatdırırdı ki, rus qoşunlarının bölgədə uğurlu fəaliyyətinin başlıca şərti onların ərzaqla tam şəkildə təmin edilməsi idi. Onun bu məktubu ermənilər tərəfindən çox böyük sevinc və məmnunluqla qarşılandı. Ermənilər güman edirdilər ki, əgər Rusiya sarayı İ.Arqutinski qarşısında konkret suallara cavab verilməsi tələbini qoyursa, deməli, əməli işlərə keçilməsi və rus ordusunun Qarabağ xanlığı ərazisində erməni vilayəti yaradacağı uzaqda deyil.

İ.Arqutinski dərhal bu məktuba cavab verdi, Rusiya sarayını Qarabağa cəlb etmək üçün bu xanlıqdakı “ermənilərə” zülm edilməsi, Azərbaycan xanlarının zülmkarlığı barədə səxavətlə söz açdı. Erməni keşişi qeyd etdi ki, Qarabağ məlikləri xristianlığa bağlılığı ilə fərqlənirlər, onların tabeliyində olanlar isə ağalarına itaətdən heç vaxt boyun qaçırmırlar. Yerli əhali nəinki məlikləri, hətta öz mömünlərini hörmət və ehtiram içərisində saxlayırlar və heç vaxt onların sözlərindən çıxmırlar. Başqa sözlə, İ.Arqutinski demək istəyirdi ki, Qarabağın xristian əhalisi Qarabağ məliklərinin və ruhanilərinin arxasınca bölgədə Rusiya maraqlarının qorunmaslna sədaqətli olacaqlar.

Bir müddət sonra xristian ruhanilərinin imzası ilə Rusiya sarayına yeni bir məktub göndərildi.  Həmin məktubda Rusiya sarayından bir daha iltimas olundu ki, rus qoşunları tezliklə bölgəyə gəlsin. Rus qoşunlarının dolandırılması məsələsinə gəlincə isə ermənilər bildirirdilər ki, 30 minlik rus qoşununu beş il ərzində təmin etməyə imkanları vardır.

P.Potyomkinin yeni erməni katolikosu seçilmiş Qukasla da əlaqə saxladığı iddia olunurdu. Erməni tarixçilərinin yazdığına görə, katolikos bölgəyə rus təcavüzünün gətirilmsəi üçün xeyli fəallıq göstərdi. Elə bu fəallığın nəticəsi kimi 1782-ci ilin dekabrında Eçmiədzin kilsəsində gizli yığıncaq təşkil edildi. Həmin iclasda Qarabağ məliklərinin və ruhanilərinin nümayəndələri iştirak edirdilər. Mövcud olan məlumatlara görə, bu iclasda knyaz Potyomkinin xüsusi nümayəndəsi də iştirak edirdi. Çox güman ki, elə iclas da onun gəlişi münasibətilə çağırılmışdı. Knyaz Potyomkin qaldırılan məsələlərin həllinə ermənilərin özlərinin nə dərəcədə meylli olduğunu müəyyənləşdirmək istəyirdi. Eçmiədzinə gəlmiş nümayəndə də sözsüz ki, bu barədə ona dəqiq və müfəssəl məlumat verməli idi. Rusiya sarayının nümayəndəsinin yanında iclas iştirakçıları Rusiya taxt-tacına sədaqətli qalacaqları barədə and içdilər. Eyni zamanda Qarabağa rus qoşunlarının göndərilməsi barədə Rusiya sarayına yeni bir müraciət qəbul olundu. Ermənilər bildirirdilər ki, başlıcası rus qoşunlarının Qarabağa gəlməsidir. Onların burada döyüşə girməsinə heç bir ehtiyac yoxdur. Onların fikrincə, rus qoşunlarının gəlməsi ilə hər şey qaydaya düşəcəkdi. Zərurət yarandıqda isə Qarabağ məliklərinin qoşunları onlara arxalanaraq əməli fəaliyyət göstərə bilərdilər.1783-cü ilin əvvəllərində Rusiya sarayında artıq açıq şəkildə Qarabağ xanlığı ərazisində müstəqil erməni dövləti yaradılması haqqında danışılırdı. Rusiya siyasətini müəyyənləşdirənlər belə bir qənaətə gəldilər ki, rus silahı gücünə İbrahim xan devrilməli və ermənilərin Qarabağdakı hökmranlığı təmin edilməlidir. 1783-cü ilin aprelində knyaz Potyomkin Rusiyanın Gürcüstanda olan yeni komissioneri S.Barnaşova yazırdı ki, İbrahim xan Şuşalı  devrilməlidir ki, ondan sonra qarabağda erməni vilayəti yaradılsın.

Q.Potyomkin oxşar məktubu Pavel Potyomkinə də göndərmişdi. Həmin məktubda da deyilirdi ki, İbrahim xan devrilməli və Rusiyanın tabeçiyilində olan müstəqil Qarabağ vilayəti yaradılmalıdır. Bu müstəqilləşmə Qarabağ xristianları üçün nəzərdə tutulurdu. P.Potyomkindən tələb olunurdu ki, bu yolda o bütün gücünü sərf etsin və ermənilər üçün hər sahədə əlverilşli olan bir qurum yaradılsın. Q.potyomkinə görə, Qarabağda güclü erməni qurumu yaradılsaydı, bu, ermənilər yaşayan digər vilayətlərə də dərs olardı.

1783-cü ilin iyul ayında Şimali Qafqazın Georgi qalasında Şərqi Gürcüstanın Rusiyanın himayəsi altına keçməsi haqqında müqavilə imzalandı. Bu müqavilə Georgi traktatı kimi tanınmaqdadır. Onun imzalanması ilə Kartli-Kaxetiya çarı Rusiya himayəsini qəbul etdi. Erməni tarixçilərinin yazdığına görə, Georgi traktatı həm də Şərqi Ermənistanda (İrəvan və Qarabağ xanlıqları nəzərdə tutulur) müstəqil erməni dövlətinin qurulmasını nəzərdə tuturdu.

Hətta ermənilər arasında erməni-gürcü dövlətinin yaradılması proqramını hazırlayanlar da tapılmışdı. Belə proqram hazırlayanlardan biri Mədrəsə şəhərində yaşamış Şaamir Şaamiryan idi. Kartli çarlığının Rusiyanın himayəsinə keçməsi ermənilərdə  Rusiyanın himayəsi altında erməni dövlətinin və ya heç olmasa birgə erməni-gürcü dövlətinin yaradılması ümidini artırırdı. Kartli-Kaxetiya çarı II İrakli onsuz da Cənubi Qafqazda kifayət qədər güclü və nüfuzlu bir çar idi. Rusiya ilə siyasi yaxınlaşma isə onu daha da gücləndirirdi. Ona görə də ermənilər etnik dövlət axtarışında ilkin mərhələ kimi erməni-gürcü dövlətinin yaradılmasına razılıq verə bilərdilər. Çünki bu yolla ən başlıcası Qarabağ xanlığının siyasi statusu dəyişdirilmiş olurdu. Qarabağ xanlığının ərazisini İbrahim xanın əlindən çıxardıqdan sonra ermənilər gələcəkdə yəqin ki, gürcü-erməni birgə dövlətindən də ayrıla bilərdilər. Hindistan ermənisi Ş.Şaamiryanın II İrakliyə çoxlu sayda qiymətli hədiyyə, gürcü erməni dövlətinin gerbini və müştərək dövlətin proqramını göndərmişdi. Həmin proqrama əsasən II İrakli müştərək dövlətin rəhbəri olmalı idi.

Qeyd etmək lazımdır ki, Kartli-Kaxetiya çarlığının Rusiyanın himayəsinə keçməsi bölgədəki vəziyyəti müəyyən qədər mürəkkəbləşdirdi. Georgi traktatı imzalandıqdan sonra knyaz Potyomkin bütün Azərbaycan xanlarına Gürcüstanın himayəsi altına keçməsi barədə müqavilə imzalandığını bildirdi. Bununla Rusiya bir növ Azərbaycan xanlarına psixoloji təsiri gücləndirdi. Qısa müddət ərzində Krımın, Kubanın və nəhayət Gürcüstanın Rusiyaya birləşdirilməsi Rusiyanın cənuba doğru sürətlə irəliləmək əzmində olduğunu nümayiş etdirir və bu, istər-istəməz Azərbaycan xanlarında da haqlı narahatçılıq doğururdu.

Axalsıx paşası Süleyman paşa da belə bir narahatlıqla İbrahim xana məktub yazaraq rus qoşunlarının artıq Gürcüstana yeridildiyini, Gürcüstan ərazisində yollar çəkildiyini, ora toplar gətirildiyini, ərzaq və digər təminat əşyalarının daşındığını bildirdi. Süleyman paşanın qənaətinə görə, Gürcüstan ərazisində lazımi hazırlıq işləri görüldükdən sonra Rusiya yayın sonunda Azərbaycan xanlıqları və Türkiyə üzərinə hücuma keçəcəkdir. Süleyman paşa məktubunun sonunda İbrahim xanı ehtiyatlı olmağa şağərərdə.

Əslində də İbrahim xanın ehtiyatlanmasına bir ehtiyac var idi. Şünki Rusiyanın öz təcavüzünü pərdələmək üçün əl atdığı ən yaxşı bəhanələrdən biri xanlığın xristian əhalisinin “müsəlman asılılığından azad edilməsi”  ola bilərdi. Qarabağ xanlığının ərazisində yaşayan və erməni kilsəsi tərəfindən qızışdırılan məliklərin və Qandzasar kilsəsinin Rusiya sarayı ilə əlaqəsi isə günü-gündən genişlənməkdə və həmin əlaqələr Azərbaycan xanlıqlarına qarşı təcavüzkarlıq mqaviləsi üzərinə keçməkdə idi.

Erməni xofu ilə İbrahim xana təzyiq göstərməklə Rusiya sarayı sadəcə olaraq onun devrilməsini qarşıya məqsəd qoymamışdı. Rusiyanın qarşınıda dayanan başlıca məqsəd Azərbaycan xanlıqlarını Rusiyanın asılılığına salmaq idi. Bu məqsədə nail olunacağı təqdirdə erməni iddiaları kənara da qoyula bilərdi. Yəni məqsəd ermənilərin etnik dövlətini yaratmaq deyil, məqsəd xanlıqları ələ keçirmək idi. Ona görə İbrahim xanın Rusiyaya meyliliyi barədə  çar sarayında məktub alınanda bundan rus siyasətçiləri məmnun qaldılar. Hətta P.Potyomkin İbrahim xana bildirdi ki, Rusiya himayəsi altına girməsi onun hakimiyyətini daha da möhkəmləndirəcəkdir.

Məlumdur ki, XVIII əsrin sonlarında Azərbaycan xanlıqları çox mürəkkəb tarixi şəraitə düşmüşdülər. Bölgə bir tərəfdən İranın, digər tərəfdən də Rusiyanın müharibələr meydanına çevrilməkdə idi. Hər iki dövlət bu əraziləri öz tərkibinə qatmaq istəyirdi. Osmanlı Türkiyəsi də bölgəyə olan marağını gizlətmirdi. Yaranmış bu tarixi şəraitin təfərrüatına varmadan qeyd etmək lazımdır ki, belə vəziyyətdən baş çıxarmaq bacarıq tələb edirdi. Hər hansı tərəfə müyllənmək yalnız tarixi məcburiyyət üzündən ola bilərdi. İbrahim xanın Rusiyaya tərəf meyllənməsi bu dövlətin siyasətinə bağlılığından və ya ruspərəstliyindən irəli gəlmirdi. Bu meyllilik konkret tarixi şəraitdə siyasi ziddiyyətlərin təhlilindən şıxarılan daha münasib bir qənaət idi. Bu yolla mürəkkəb şəraitdə xanlığı viran olmaqdan qorumaq İbrahim xanı həmin addımları atmağa vadar edənamil idi. Baxmayaraq li, Rusiya sarayında da ermənipərəst mpvqedə dayanan və İbrahim xanı nə yolla olursa-olsun devirərək hakimiyyətə Qarabağ məliklərindən birini gətirmək istəyən qüvvələr var idi. Knyaz Q.Potyomkin belə qüvvələrin təmsilçisi idi. O, İbrahim xanın Rusiya sarı meyllənməsindən heç də xoşlanmırdı. Əksinə, arzulayırdı ki, İbrahim xan Rusiyaya əks getsin və bunu bəhanə edərək xanlığın ərazisinə rus qoşunlarını yeritsin, İbrahim xanı devirsin və xanlığın yerində erməni qurumu yaratsın. Bununla bağlı knyaz Q.Potyomkin çariça Yekaterinaya belə yazırdı: “Onun (erməni dövlətinin-red.) vasitəsiylə Rusiyada siz əlahəzrətin mənim vasitəmlə erməni məliklərinə verdiyiniz vədlərə uyğun xristian dövləti bərpa olunacaqdır” .

II Yekaterina isə knyaz Q.Potyomkindən fərqli olaraq İbrahim xanın Rusiyaya tərəf meyllənməsini maraqla qarşıladı və onun xahişinə müsbət cavab verilməsinə tərəfdar olduğunu bildirdi. Bununla bağlı o, knyaz Potyomkinə belə yazırdı: “İbrahim xana gəldikdə isə onun Rusiya himayəsi altına alınmasında heç bir çətinlik və ya şübhə olmasa ehtimal ki\. İrakli haqqında qəbul edilən qərarı ona da tətbiq etmək olar. Belə olanda siz general Potyomkinə onun Rusiya taxt-tacına tabe olması barədə və onun mənim və mənim vərəsələrimin onun və onun vərəsələri üzərindəki hakimiyyətini tanıyan müqavilə imzalamağı tapşırmağə unutmayın” .

Rusiya çariçasının qənaətinə görə, İbrahim xanın tezliklə Rusiya himayəsi altınaalınması Cənubi Qafqaz hakimlərinin İrakli və İbrahim xanın hərəkətlərindən nümunə götürməyə sövq edə bilərdi. Problemin bu cür həll olunacağı təqdirdə  ermənilərin göstərdiyi bütün səylər, onların Rusiyaya bağladığı ümidlər mənasız bir işə çevrilə bilərdi. Rusiya sarayı ermənilərin ümidlərini qırmağa və onların Rusiya sarayından uzaqlaşmasını istəmirdi. Çünki bu xristian elementi Rusiya sarayı üçün hələ gərək ola bilərdi. Ona görə knyaz Potyomkin ermənilərin Rusiya siyasıtinin bir aləti kimi həmişə istifadəyə hazır saxlanmasını təkidlə Pavel Potyomkindən tələb edirdi. O yazırdı : “Əlahəzrət, erməniləri əzizləyin, onlarda Rusiyaya qarşı mehriban yaxınlıq yaradın ki, şəraitin tələbi və bizim işlərin faydası üçün işlərin görülməsinə həmişə təkidli və hazır olsunlar” .

Ermənilər tezliklə Qarabağa rus qoşunlarının gəlməsi ümidində olsalar da, 1783-cü il ərzində bunun şahidi olmadılar. Səbrləri tükənəndə bir də Rusiya sarayına özlərinin mövcudluğunu xatırlatmaq qərarına gəldilər. Onlar arxiyepiskop İ.Arqutinskiyə növbəti məktub yazdılar. Ermənilər məktubda yenə də bədbəxt vəziyyətlərindən söhbət açır, müsəlmanların ağalığından qurtarmaq istədiklərini bildirirdilər. Onlar İ. Arqutinskidən ermənilərin vəziyyətini Rusiya sarayına çatdırmağı və sarayın onlarla bağlı konkret tədbirlər  həyata keçirilməsinə nail olunmasını xahiş edirdilər. Qarabağ erməniləri İ.Arqutinskiyə məktub yollamaqla bərabər, həm də general P.Potyomkinin yanına öz nümayəndələrini göndərdilər. Erməni nümayəndələri xahiş etdilər ki, Qarabağda xan asılılığından qurtarmaq üçün onlara iki alay kifayət edər. Gürcüstanda olan iki taborun da alayda birləşdirilməsi, habelə Qarabağda olan erməni silahlılarının ayağa qaldırılması ilə qarşıya qoyulan məqsədə çatmaq olardı. P.Potyomkinin yanına gəlmiş Qarabağ xristianlarının nümayəndəsi onu əmin edirdi ki, rus qoşunlarının Qarabağa doğru hərəkəti xəbərini alan kimi Qarabağ məlikləri ən azı beş min döyüşçünü toplaya bilər. Onların arasında həm piyadalar, həm də süvarilər olacaqdı. Məliklərin nümayəndəsi Danil Avanesov onu da əlavə edirdi ki, bölgəyə toplaşan bu hərbi qüvvələr İbrahim xanın devrilməsi üçün kifayətdir. P.Potyomkinə o da çatdırılırdı ki, Rusiya tərəfi Qarabağa göndəriləcək qoşunların dolandırılması məsələsinə görə narahat olmaya bilər. Danilin sözlərinə görə, bir tərəfdən Qarabağ torpağı bərəkətli torpaqdər, digər tərəfdən isə ermənilər ruslar üçün zirzəmilərdə çoxlu miqdarda taxıl və xüsusi hazırlanmış balıq saxlamışlar. Qarabağ ermənilərinin zirzəmisində rus qoşunları çoxlu ərzaq tədarükü görmələrini arxiyepiskop İ.Arqutinski də təsdiq edirdi. Erməni yepiskopu İbrahim xanın Rusiyaya meyl etməsinin onun iştirak və müəllifliyi ilə hazırlanmış müxtəlif proqramların həyata keçməmiş qalmasına səbəb olduğundan kifayət qədər narahatçılıq keçirirdi və bu narahatçılığı aradan qaldırmaq üçün erməni yeparxiyasının yerləşdiyi Həştərxandan Qafqaz qoşunlarınını yerləşdiyi düşərgəyə gəldi. Sonra bir-birinin ardınca P.Potyomkinə bir neçə məktub göndərdi və arzusunda olduğu dəyişiklik baş vermədikdə generaldan xahiş etdi ki, onun Eşmiədzinə yollanmasına, əvvəlcə erməni katalikosu ilə, sonra isə Qarabağ məlikləri ilə görüşməsinə və onlardan lazımi məlumatlar toplanmasına icazə istədi. İ.Arqutinski az qala P.Potyomkinə yalvarırdı ki, ermənilərin dadına yetsin, onları Azərbaycan xanlarının hakimiyyəti altından çıxarsın. P.Potyomkinə göndərdiyi məktubların birində İ.Arqutinski yazırdı ki, siz erməni xalqının qurtuluşunun, ermənilərin minnətdarlığının əlaməti kimi çariça II Yekaterinanın Ararat dağının fonunda portretinin çəkilməsinə səbəbkar olun. İ.Arqutinski bildirirdi ki, ermənilər öz niyyətlərinə çatdıqları halda P.Poryomkin nicat verən bir şəxs kimi ermənilər tərəfindən həmişə şərəfə və şana layiq görüləcəkdir.

İ.Arqutinski İbrahim xanın Rusiyanın himayəsini qəbul etmək istəyindən də çox narahat idi və bunun qarşısının alınması üçün əlindən gələni edirdi. Ancaq buna gücü çatmayanda İ.Arqutinski Rusiya sarayı qarşısında belə bir məsələ qaldırdı ki, əgər İbrahim xan Rusiyanın himayədarlığını qəbul edərsə, onda heç olmasa Qarabağ  məlikləri Qarabağ xanının tabeçiliyindən şıxarılsın. Rusiya sarayı yaxçı bilirdi ki, İbrahim xan məliklərin onun tabeliyindən çıxarılması ilə razılaşmayacaqdır. Belə olduöu təqdirdə İbrahim xan ümumiyyətlə, Rusiyaya yaxınlıq göstərməzdi. Ona görə də İ.Arqutinskinin bu təklifi Rusiya sarayı tərəfindən ciddiliklə qarşılanmadı. Rus tarixçisi N.Dubrovinin yazdığına görə, əslində İ.Arqutinski də məliklərin İbrahim xanın tabeliyindən çıxarılmasının mümkün olmadığını bilirdi. Bununla belə, İ.Arqutinski və onun dindaşları sakitləşmək də bilmirdilər. Qarşıya qoyulan niyyətlərə çatmaq üçün Rusiyanın Cənubi Qafqazı işğal siyasətini əlverişli an kimi qəbul edən erməni kilsəsi və onun tərəfindən təhrik edilən alban katolikosluğu İbrahim xana qarşı məkrli fəaliyyəti daha da gücləndirdilər. Bir-birinin ardınca Rusiya sarayına göndərilən məktublarda İbrahim xan Rusiya sarayına sədaqətsizlikdə, Osmanlı dövləti ilə antirus münasibətləri yaratmaqda ittihamlandırılır və İbrahim xan bölgədə xristian əhalinin və rus siyasətinin başlıca düşməni kimi qiymətləndirilirdi. Rusiyanın işğalçılıq siyasətinin konkret olaraq İbrahim xana qarşı qızışdırılması üçün 1785-ci ilin aprelində Talış, Çiləbörd və Dizak məlikləri, bir sıra digər şəxslər, habelə alban katolikosu Avanes Qandzasar məbədində gizli görüş keçirdilər və onlar bir daha Rusiya sarayına müraciət etməyi qərara aldılar. Növbəti məkrlərinin İbrahim xan tərəfindən faş olunacağından qorxan məliklər heç kəsin diqqətini cəlb etməmək üçün kasıb geyimli birisini hazırladıqları məktubla Rusiya sarayına göndərməyi qərarlaşdırdılar. Cır-cındır geyimli bu şəxs məliklərin imzaladığı məktubu əlindəki əsanın içində gizlətməli idi. Bununla belə, İbrahim xan məliklərin bu hiyləsindən xəbər tutdu. Qandzasar katolikosunun qardaşı erməni kilsəsinin təhriki ilə Qarabağda ruspərəst siyasətə zəmin hazırlayanların fəaliyyətini təqdir etmədiyi üçün qahdzasar kilsəsində keçirilən görüş və göndərilən məktub haqqında İbrahim xana məktub çatdırdı. İbrahim xan dərhal Gəncə katolikosu İsrailə məktub göndərdi və Gəncədən Tiflisə yollanmalı olan qasidin tutulmasınə xahiş etdi. Alban katolikosluğunun erməni kilsəsinin təhriki və təzyiqi ilə separatçılıq siyasətinə qoşulmasını dəstəkləməyən Gəncə katalikosu israil İbrahim xanın xahişinə əməl etdi və Qarabağdan səfərə çıxan qasidi həbs edərək İbrahim xana təhvil verdi. Qasidin apardığı məktubun məzmunu ilə tanış olandan sonra İbrahim xan ona qarşı satqınlıq və separatçılıq yolu tutan Talış, Çiləbörd və Dizak məliklərini, habelə Qahdzasar katolikosunu həbs etdirdi .

Erməni arxiyepiskopu İ.Arqutinskinin  general P.Potyomkinə göndərdiyi məktubundan aydın olur ki, baş verən hadisədən sonra İbrahim xan Qarabağın xristian əhalisinin sayılanları ilə söhbətlər aparmış və onları çirkin əməllərindən çəkindirməyə çalışmışdı. Xristian əhali də bu çağırışı qəbul edərək xana qulluq etməyə hazır olduqlarını bildirmişdilər. Erməni arxiyepiskopunun məktubunun əsasını isə Qarabağın xristian əhalisinin İbrahim xana xidmət etməyə hazır olmalarını çatdırmaq deyil, Rusiya qoşunlarını yenidən Qarabağa çağırmaq təşkil edirdi. İ.Arqutinski Qarabağ məlikləri adından P.Potyomkini əmin etmək istəyirdi ki, əgər onun rəhbərliyi altında  rus qüvvələri heç olmasa Gəncəyə qədər irəliləyə bilsəydi, Qarabağ məlikləri bu qüvvələrlə birləşəcək, sonra da bu birləşmiş qüvvələr Qarabağ xanlığını da, möhkəmləndirilmiş Şuşa qalasını da ələ keçirə biləcək.

1787-ci ildə Osmanlı dövləti ilə Rusiya arasında yenidən müharibə başlanması Rusiyanın Cənubi qafqazdakı mövqeyini kifayət qədər zəiflətdi. Qarabağ məlikləri isə Rusiyanın ümidində olduğu hərbi yardımından məhrum olduları. Qarabağın Rusiya tərəfindən işğalını səbirsizliklə gözləyən və İbrahim xana qarşı Rusiya ilə birləşməyə hazır olan bəzi məliklər çirkin oyunlarının haqlı cəzasına çatacaqlarından qorxaraq xanlıq ərazisin tərk etdilər və Tiflisə pənah gətirdilər. İbrahim xan məliklər üzərində nəzarəti ciddiləşdirməklə  xanlıq daxilindəki hakimiyyətini kifayət qədər möhkəmləndirməyə nail oldu.

Tiflisə qaçmış olan keçmiş Çiləbörd məliyi məlik Məjlum və Talış məliyi məlik Abov öz mülklərini itirsələr də, Rusiyanın Qarabağa qoşun çıxaracağına ümidlərini kəsməmişdilər. Rusiyanın Qarabağa marağənı yenidən qızışdırmaq, İbrahim xanın Rusiyaya sədaqətsizliyinə inandırmaq üçün əllərinə düşən hər imkandan istifadə etməyə çalışırdılar. Onlar yenidən rus qoşunları komandanlığına məktubla müraciət etdilər, Rusiyaya göstərdikləri sədaqətə görə İbrahim xan tərəfindən cəzalandırıldıqlarını yazdılar və yenidən rus q     üvvələrinin Qarabağa göndərilməsi barədə məsələ qaldırdılar. Keçmiş məliklər rus komandanlığını inandırmağa çalışırdılar ki, Qarabağda Rusiyanın möhkəmlənməsi Qarabağdakı məliklərlə iş birliyindən asılıdır. Keçmiş məliklər eyni zamanda gürcü çarı İrakliyə müraciət etdilər, kömək göstərəcəklərini vəd etməklə onu da İbrahim xana qarşı qızışdırmağa çalışdılar. Amma İrakli keçmiş məliklərin məkrlərinə inanmadı. Əksinə, İbrahim xanın keçmiş məliklərlə bağlı xahişinə müsbət cavab verməyi qərarlaşdırdı. Belə ki, İbrahim xan keçmiş məliklərin Tiflisdə Qarabağ xanlığına qarşı təxribatlarını davam etdirmələrini eşidincə İrakliyə məktub göndərdi və həmin məliklərin tutularaq təhvil verilməsini xahiş etdi. Gürcü çarı bu xahişi qəbul etdi. Lakin onun erməni xidmətçiləri keçmiş məlikləri vaxtında məsələdən xəbərdar etdi. Onlar da həbs edilməzdən əvvəl qaçıb canlarını qurtardılar.

Keçmiş məliklər Gəncə xanlığı ərazisinə qaçdılar və onlar cavad xanla İbrahim xan arasında gərgin münasibətlərin olmasından istifadə edərək Gəncə xanının himayəsini qazana bildilər. Başlıca vəzifələrini Qarabağ xanlığı ərazisinə talançı yürüşlər etməkdə görən bu məliklər arasında bir müddətdən sonra qarşıdurma yarandı. Həmin qarşıdurmanın nəticəsi kimi Bolnisiyə qaçan məlik Abov sonradan İbrahim xandan aman dilədi və onun razılığı ilə yenidən Qarabağa qayıtdı.