Iran – Armenia economic relationship

The economic relations between Armenia and Iran began immediately after the establishment of the Armenian Republic. The beginning of these economic relations, immediately after the declaration of the Armenian republic, played an important role for Armenia. From one side, the problematic situation with Azerbaijan and Turkey and the bad economic situation in Armenia, from the other side the collapse of the socialist economic regime were increased by the economic cooperation of Armenia with Iran.  As pointed out above, in the first half of 1992 the Armenian Foreign Affairs Minister, then the Armenian president’s visit to Iran and the signed documents, created the base for the economic cooperation between the two states.

The agreed economic relations with Iran solved some economic problems for Armenia. It is not accidental that, Armenian circles are calling the relations between Iran and Armenia as “way to life”.

Especially, Iran’s creating a suitable ground for the expansion of the two-sided economical attitudes gave impetus to the commodity circulation. A result of this brought Iran, in 1992, to be the second economical partnership after Russia.

In the past years many documents were signed about the different fields of improvement in the economy. These documents included: the cooperation in economic and trade areas, in the banking area, cooperation on drawing plans for the bridge on the Araz river, custom services cooperation, post and telecommunications, to carry over the air and land, education, exchange of food-stuffs etc.

To be profitable in these fields there were established many committees and commissions between the two countries. For example, the financing of the gas pipelines committee, transport cooperation committee, committee of industry, bank committee, energy committee and so on.

According to agreed agreements, there is also much cooperation in areas other than the economy. Now, in the Armenian market we can see goods which are produced in Iran such as, raw materials, glass materials and so on.

 There are also agreements between the two countries over agriculture. There are good agricultural relations between the Iranian north regions and especially with the Mazandaran region. Now, Armenia is importing harvests products of cattle-breeding and garden products from Mazandaran. The officials of Mazandaran province wanted to draw, in Armenia, a diary products factory which was to cost 15 million American dollars. But Iran agreed to buy approximately 8 thousand tons of meat products.

The signed agreements between the two countries which was related to a stimulation of investments between the two countries, the canceling the taxes, customer and trade cooperation was brought to the good co relations. The speech of the Foreign Affairs Minister of Iran in December 2008 showed that, the Iran side supports every plan about improving the broadening of the collaboration and the industrial projects.

There are two reasons for Iran to cooperate with Armenia: a) the cooperation in transportation, and b) fuel-energy cooperation. These areas were like a rule and in every meeting they were discussing these issues.

a)      Transportation

In the Soviet period there were no relations between Iran and Armenia. But these connections/ relations would be able to be implemented from Nakhchivan. The closed situation of borders between Azerbaijan and Armenia during these relations was impossible. With the active participation of Iran a temporary bridge was created over the Araz River, in 1992, to the Armenian Mehri province. 

This bridge was to help the transfers for a wider situation. That is why, in 1994, they started to draw plans for the permanent bridge over the Araz River and in 1996 the bridge in use. With the opening of this bridge the Armenian routes were unified with Iran’s routes and Armenia had the chance to open routes to the Persian Bay and to the neighbor states of Iran. It is necessary to mention that, now freight carried between Armenia and Iran is mostly done over land and that is why automobile transportation is such a huge influence between these countries.

The Iranian side also helps with building of Armenian roads, repair of the roads, and building the tunnels for Armenia. However, it is understandable that, the trade done over land is more expensive and the transit chances are very limited. That is why; Iran and Armenia have discussed how to draw the railway line: a) Transports will increase and the price will be low, b) both sides will have the right to transit.  Because, if Armenia seriously carries out this issue, Iran wants to transfer its goods by this new railway to Georgia and the Black Sea and with this Armenia will get extra income.

From 2006 the idea about the Iran-Armenia railway arose and in 2007 the two states signed a memorandum about this issue. According to that memorandum, the parties should research about the benefits of this railway.

In the Armenian elections of 2008, the newly elected President S. Sarkisyan, in his speech to the Armenian nation argued that the Iran-Armenian railway will be the most important issue and it will take the first place. After the situation between Georgia and Russia, in 2008, the borders between Russia and Georgia were closed. As a result of this, Armenia, as a trade alliance, closed the relationships about the railway. This situation increased attention to the Iran-Armenian railway.

 After having the idea about the railway, they started to research it. They came to a conclusion; the project could be done possibly by three transportations. Respectively, the length of these routes is 397 km, 443 km, and 449 km. On the Iranian side approximately 80 km of railways should be created.

Armenian experts gave detailed attention to the first route. We have to mention that, all this transport would pass through mountainous conditions and for every route the big tunnels would have to be built. Now, the experts are thinking about the distance of 500 km and how to pass these mountainous ways, and this may make conditions hard.

From June 2008 the Armenian railway was given to the Russian South Caucuses company. At this time, there may be a question like, if the Armenian railways were given to the Russian company who will draw plans for the Iran Armenian railways? However, the Russian officials declared that they are interested in drawing the Iranian-Armenian railways and it was discussed in 2008 between Russia and Armenian presidents meeting in Sochi. A group of workers was established to work on this project, by the Russian, Armenian and Iranian ministry of transportation.

The issues in Georgia in 2008, increased the Turkish impetus in the South Caucuses’ and it increased the negotiations and impetus of the Iran-Armenian railways project, the Iran-Armenian railway line may be seen as an alternative line to the Baku-Tibilisi-Ceyhan line and it also may increase the Iran-Armenian position in the region. 

In April 2009, at the time of the visit of the Armenian President to Iran, by the ministers of transportation of these countries, a new memorandum was signed about the Iranian-Armenian railway project.

 In other words, both state leaders again showed that they are supporting the Iranian-Armenian railway project.

With this, in spite of the huge negotiations, this project is not yet under construction. In June 2009, the established had not met.  A meeting was held at the end of the June. Of course, it has its own reasons. Firstly, this project is too expensive. They declared the price of this project, first time it was 1 milliard dollars, then 1-1.2 milliard dollars, then it increased to 1.2-1.5 milliard dollars, then to 2 milliard dollars, and then it came to 2-2.5 milliard dollars. But it is not even the last price. If there is further research about the definite price of the project it may increase even double. It is true that, the Asia bank and the international bank, have not taken a concrete decision about this project. There are different prognoses about the starting date of the project. The better prognosis takes a minimum of 5 years.

From the other side, the projects economic benefit is still in doubt. Because of the low economic circle between Iran and Armenia, the benefits of this project are not sure. This project may just be beneficial if there is a connection to the international railway which is passes through Armenia. But many experts think that an alternative to the Iranian-Armenian railway may be the Qezvin-Rast-Astara railway. Because, without paying more Iran may with this transport, to the South, get more benefits. But this may decrease the importance of the Iranian-Armenian railway

.

The Armenian government declared that they are in hope of starting to construct the Iranian-Armenian railway at the end of 2009. But, at the end of 2009, the transportation minister of Armenia, Qurgen Sarkisyan, declared that, they will start on the technical and economical groundwork of this railway. From his words, we can understand that after the technical and economical groundwork is ready then we can start to talk about the graphics of the railway.

 There was cooperation between Iran and Armenia also in air passenger transportation and the Iranian airlines are flying to Erivan some days each week.

b)     Fuel-energy

After the declaration of Armenia it met with serious energy problems. During the Soviet period Armenian energy needs were provided mostly by the Armenian Metamora atom station. But, after 1989, the station’s activities were stopped, and Armenia again was faced with energy problems. To resolve this problem Armenia again addressed for help from Iran. After the cease-fire in Nagorno-Karabakh and around, there started to be drawn the first electric line and it was used in 1995. This line started to transfer electric energy from Iran to Armenia. At the end of 1995 the Metamora atom electric station was used again. This helped Armenia with its energy problems. However, year’s later Armenia cooperated in the energy area Iran. With the help of Iran, there was drawn a second line. The Armenian ministers of energy signed a new memorandum about drawing the third energy line. So, according to this agreement, this line had the capacity of 400 kilowatts of electric energy and it needed 90 million dollar to draw this line. And also, according to this agreement the building of this fifth Razdan heat electric energy station, Iran should finance the line.

But I should note that, from the beginning of 2006 the Razdan heat electric station’s fifth block was given to Russia. Drawing the third energy line between the two countries has still not started. According to the Iranian ambassador to Armenia, the Iranian side is ready to draw this energy line. But the Armenian side still did not make serious steps. The agreement which was made in 2005 between Armenia and Iran, said Iran should draw four wind electric station blocks. Those wind stations were drawn by the Iranian side in the summer of 2006 these started to be used.

In 2006 Iran and Armenia agreed to draw a water electric station over the Araz River. They agreed to draw a line of 42 km of combined boundaries. This station should produce 800 kw/h of electric energy in one year and it would be the biggest electric energy station in the South Caucuses.

On March 2009 they agreed to build the energy station over the Araz river which Iran would finance for 280 million dollar for Armenia and then after the completion of the station Armenia would return this debt with the electric energy. 1.5-2 month later the Armenia Energy Minister declared that we can start to draw the water electric station. In April 2009 the Armenian President S. Sarkisyan, on a visit to Iran, the leaders discussed the water energy station issue and with the participation of two leaders they signed regarding financing the energy station over the Araz river. However, construction of the station had not started in 2009. According to Armenian officials, the construction was late because of the arising internal issues in Iran. According to these officials, the construction may start in 2010.

Armenia also shows greet interest with Iran regarding oil products. Nowadays, there is an agreement between Iran and Armenia on two big projects. The first one is the construction of a pipeline from the oil refinery plant in Tabriz to Yarasx city in Armenia. The second one is the building of the oil factory on the boundaries of Iran with Armenia and this factory will work with Iranian oil.

The idea about building a petrol pipeline from Tabriz to Yerasx was discussed in 2005. In the first agreement the Iranian side must build the fuel oil terminal together with the belt pipe and also should gather oil products in that terminal.

After the situation in Georgia in 2008, the discussion about the surroundings of the drawing of the oil products pipe became more real. Because, the cutting of a direct connection, Armenia with Russia, forced Armenia to change its attention to Iran. Iran said that they were ready to collaborate with Armenia in the solution of this problem too. Although, the Iranian produced petrol is not enough for its internal needs, and they are importing petrol from outside. The length of pipe line from Tabriz to Yerasxa is 300 km, but the diameter should be 250 mm. It is supposed that it will be finished in 2 years time and 200-240 million dollars will be spent for construction of this line.

The Armenian officials stated that construction of this pipeline would begin in the spring of 2009. But construction had not even started at the end of 2009 and no reason was given for the delay. At the end of 2009 the Armenian minister of energy, A Marsosyan, declared that they are planning to build this pipeline in 2010. He said that, we need 250 million dollar for construction of this pipeline and 10% of this will be financed by “Gazprom”. According to the Armenian minister, other needs for the construction will be financed by Iran.

The idea about the oil plan refinery on the boundary of Iran with Armenia, primary strength which is 7 million ton, was given by the Russian President during his visit to Armenia at the beginning of 2007. First figures showed that this oil plant would cost 3 milliard dollars and it was accepted cheerfully by the Armenian administration and community which were in bad situation. From the Russian side, for construction of this oil plant Gazprom-oil should take part and the constructed plant will be worked in accordance with Iranian oil.

There was an established commission which consisted of Russia, Iran and Armenian specialists to discuss this issue; the possibility of the project was researched. Some time later, it became clear that, the plant construction was not possible. That is why they were searching new territory for this oil plant.

However, in October 2008 at the Russian-Armenian commission on economical cooperation meeting, the Russian head of this commission, I. Levitin, announced that in general it is not profitable, on the economical side, to build this oil plant. This news was met with surprise by the Armenians. Because, their hopes were very high. The Russian co-chairmen explained his thoughts by saying that, there are no selling bases for products which are produced in this plant.

This news was also approved by the Prime Minister of Armenia, T. Sarkisyan, it the end of 2008. So, from his words we can come to the conclusion that, if the oil pipeline between Armenia and Iran is constructed, so, there is no need for an oil plant.

 In previous years Iran – Armenian fuel-energy relations depended on the gas pipeline which was started. Cooperation in the gas area had been discussed in 1992. In the same year they signed international an agreement, by both countries presidents. There was an issue about giving Iranian gas to Armenia. Armenia, which was in a war situation with Azerbaijan, could not take any actions over this issue. But in 1995, between Erevan and Tehran a new agreement about gas was signed. In that agreement both sides accepted that they were ready to cooperate over gas issues and the first primary route of the gas line was defined. But this protocol also could not find its execution and for this reason it is impossible to exclude Russian influence too. Because, Russia which controls the Armenian fuel-energy market and also production, could not completely control in the area of Armenian cooperation with Iran. 

Generally, serious steps for the drawing of gas pipelines from Iran to Armenia started in 2004. During the visit of Iranian President M. Xatami, in that year, to Armenia, many issues were discussed and especially the selling of Iranian gases to Armenia and also for the drawing of a gas pipeline from Iran to Armenia. At that visit, the sides signed 7 different documents, two of them related to gas cooperation. One of the signed documents was about the Iranian-Armenian gas pipeline, the parts drawing of the Armenian side’s pipeline, and the other was the financing of the Iran-Armenian gas pipelines. With the agreement of both sides they took a decision, that construction of the gas pipeline credits would be given by Iranian banks and 15% of gas pipeline which ought to be 140 km. It was coordinated that, in the first periods each day there ought to be 3 cubic meters of gas and in a year, approximately, 1.1 milliard cubic meters of gas would be given to Armenia.

But, after some years, the Iranian gases annual dig should be increased to 2.3 milliard cubic meters. For 1 cubic meter of gas Armenia ought to be paying with 3 kwt of electric energy. With mutual agreement the construction of the gas pipeline must end in 2006, Iranian gas must be given to Armenia at the end of that year or at the beginning of 2007. But the same processes which happened surrounding this gas pipeline was the reason which lengthened the construction of the gas pipeline and the period of the Iranian gas which should be given to Armenia. Firstly, the issue about supervision of Armenian sides gas pipeline cropped up. The Armenian side, of course, wanted to control all its sides pipeline. But it was clear that, the Armenian fuel-energy area wanted to be taken under the control of Russia in future and also Russia wanted to control the Iran–Armenian gas pipeline. It shows that, the Armenian administration was not happy with this kind of offer and wanted to keep the pipelines on the Armenian side under the control of “Yuksekvoltlu fluel-line” national company. The Armenian power energy minister, A. Maseyan, specially informed that the Armenian side of gas pipeline will not sell to “Gazprom”.

After the visit of Armenian President P. Kochoryan to Moscow, at the beginning of November 2006, it was announced that, the Armenian minister of energy reneged in his speech and control of the gas pipeline’s on the Armenian side was given to “Gazprom”. In reality, the Armenian side of the pipeline was given under control of this “ArmPosgazprom”, but the control of this company was under <Gazprom>.

It was not enough for Russia just to control the pipelines on the Armenian side. At the same time, these demanded to reduce the diameter of the gas pipeline from Armenia. In conclusion the pipelines diameter became 76 cm. With this, Russia did not allow Armenia to become as a gas transit country. Because, it was impossible even for Armenia to supply its gas demands with this kind of pipeline.

However, the other gas pipelines also were not started in 2006. The Armenian Prime Minister visited Tehran in December of 2006 and after this visit it was announced that, the gas pipeline would be given in use in March 2007.

So, in March 2007 during the Iranian President M.Ahmedinejad’s visit to Armenia, the gas pipeline was put into use. But, gas was not sent to the pipeline. The Armenian officials declared that, Armenia does not need Iranian gas now, when there is a need, then the gas will be supplied in the pipeline from Iran.

This did not happen even in 2008, in spite of mutual declarations about giving gas to the pipeline. Although, Armenia needed this gas. Iranian gas was given to Armenia on 14 of May 2009. It is supposed that, during the visit of Armenian President S. Sorkisyan in April 2009 to Iran, reasons were discussed for cutting Iran-Armenian gas pipelines and the Armenian side accepted to resume the Iranian gas.

 But, information at the end of 2009 shows that, there is still dissatisfaction between the two countries in the gas area. So, the Iranian national gas expert company’s leader R. Salnani pointed out that, Armenia started to import Iranian gas later than it should, and at the same time it is not importing the agreed amount, which is 3 million cubic meters of gas. Armenia is buying just 1-1.2 million cubic meters gas per day.  He is saying that, for broking an agreement Armenia should pay compensation to Iran. 

According to Armenian energy minister, the gas which it is demanding from Iran is paid by electric energy.Armenian Energy Ministry was adding that after the drawing of the third electric pipeline, they will be getting the amount of gas which was pointed at in protocols and it will be paid for. But, the construction of the third electric energy line has not started yet. As mentioned above, according to S. Saqian, the Iranian ambassador to Armenia, his country is ready for the drawing of the third electric pipeline. But, the Armenian side did not made any serious steps in this direction.

It is necessary to say that the generalizing of relations between Armenia and Iran, in spite of there are positive opportunities, trade between the two countries is not that high. For example, in 1994 trade between Armenia and Iran was 40.3 million dollars, in 1995 it was 61.7 million dollars, in 1996 it was 85 million dollars, in 1997 it was 82.5 million dollars, in 2000 180 million dollars, in 2005 105 million dollars, in 2007 it was 200 million dollars and in 2008 it became 227 million dollars.

According to experts and politicians they think that the weak trade between the two countries is surprising, because there are acceptable conditions. However, Armenian specialists also accept that trade circle between the two countries is low.

For debate, we have to mention that, in spite of closed borders between Turkey and Armenia there is around 280 million dollar trade between these countries. In general, the main trade supporters of Armenia is still Europe and Russia. But it is accepted that, after the opening of the borders between Turkey-Iran and Armenia the trade circle between these countries will be increased many times.

Qarabağ xanlığı tarixində erməni ünsürü

Qarabağ xanlığının möhkəmləndirilməsi üçün İbrahim xanın diqqət yetirməli olduğu məsələlərdən biri də yerli məliklərlə münasibətlərin aydınlaşdırılması oldu. Çünki məliklərin bəziləri hələ də xanlığın mərkəzləşdirilmiş hakimiyyətindən yayınmağa müvəffəq olacaqlarına ümidlərini kəsməmişdilər.

İbrahim xan ilk növbədə Vərəndə məliyi Şahnəzərlə Pənah xan dövründən başlanmış qarşılıqlı münasibətləri sahmana saldı, məlik Şahnəzərin qızını özünə kəbin etdi. Heç şübhəsiz ki, bu məqam məlik Şahnəzərlə İbrahim xan arasındakı münasibətləri daha da yaxşılaşdırdı. İbrahim xanla ailə qohumluğu məlik Şahnəzərin özünün də Qarabağ məlikləri arasındakı nüfuzunu artırdı, öz aralarında çəkişmə və didişmələrdən yorulmayan digər məliklər isə bundan müəyyən təşvişə düşdülər. Çünki məlik Şahnəzərin Qarabağ xanı ilə münasibətlərinin xarakteri digər məliklərin də qəbul etməli olacaqları bir seçim idi. Bu seçimi qəbul edəcəkləri halda onlar Qarabağ xanının sərt münasibəti ilə qarşılaşmalı olacaqdılar. Belə bir seçimlə razılaşmayan Dizak məliyi Yeqan Qarabağ xanlığının hakimiyyətinə sədaqətinə görə məlik Şahnəzəri aradan götürmək qərarına gəldi və onun üstünə silahlı dəstə göndərdi. Erməni müəlliflərinin yazdığına görə məlik Şahnəzər etibarlı müdafiə olunmaq üçün Xaçın məliyi Mirzəxandan kömək istədi. Xaçın məliyi də özü şəxsən dəstəsi ilə məlik Şahnəzərin köməyinə yollandı. Lakin necə oldusa məlik Mirzəxan məlik Yeqanın silahlıları tərəfindən qətlə yetirildi. Bundan sonra İbrahim xan məlik Şahnəzərin köməyinə silahlılar göndərdi. Erməni müəllifi yazmasa da belə aydın olur ki, məlik Yeqan öz niyyətinə nail olmadan geri çəkildi. Lakin onun xan hakimiyyətinə itaətsizliyi uzun çəkmədi və 1781-ci ildə növbəti qarşıdurmada öz həyatını itirməli oldu.

XVIII əsrin 70-ci illərində məlik Yeqanın və onun tərəfdarlarının fəallaşmasını heç şübhəsiz ki, təsadüfi saymaq olmazdı. Bir tərəfdən 1768-ci ildə Rusiyanın Osmanlı imperiyası ilə müharibəyə başlaması, bir tərəfdən də Rusiyanın Cənubi Qafqazda möhkəmlənməyə və bunun üçün Cənubi Qafqazın xristian elementlərindən istifadə edilməsinə diqqət artırması Qarabağ məlikləri arasında da fəallaşmaya səbəb ola bilərdi. Tarixi fakt və mənbələrdən məlumdur ki, Rusiya imperiyası Cənubi Qafqaz istiqamətində yenidən fəallaşmağa başlayanda bölgədə erməni və alban dövlətlərinin yaradılması və onların Rusiyanın nəzarəti altında idarə edilməsi ideyaları mövcud idi. Lakin tezliklə Rusiyada kök salmış və Rusiyanın hakim dairələri ilə sıx əlaqələr qurmuş erməni məlikləri, keşişləri, ticarətçiləri, sənayeçiləri bölgədə alban xristian dövlətinin yaradılması ideyasını rus siyasətçilərinin gündəliyindən çıxarılmasına nail oldular. Çünki Qarabağda alban dövləti yaradılacağı halda erməni dövlətinin yaradılması üçün xristian toplumunun olduğu ərazi qalmırdı. Müxtəlif üsul və vasitələrdən məharətlə istifadə edən ermənilər Rusiya sarayında “tarixi Ermənistan” və “məzlum erməni xalqı” haqqında təbliğat kampaniyalarına rövnəq verməklə bir sıra rus siyasətçilərində ortaya atdıqları ideyaya maraq oyadılmasına cəhd göstərirdilər. Əslində belə bir cəhd Rusiya sarayının da maraqlarına cavab verirdi və Cənubi Qafqazın, o cümlədən də Azərbaycan xanlıqlarının işğalı üçün geniş maliyyə imkanlarına malik ermənilərə müəyyən ümidlər də bağanılırdı.

Elə İbrahim xanın hakimiyyətinin ilk illərindən etibarən Qarabağda erməni dövləti yaradılması üçün Rusiya sarayına bir sıra planlar təqdim edildi. Belə planlardan biri 1769-cu ildə Rusiya paytaxtında yaşayan ermənilər tərəfindən hazırlandı və Rusiyanın Xarici İşlər Nazirliyinə çatdırıldı. Həmin planın mahiyyətini Azərbaycan xanlıqlarına və Osmanlı Türkiyəsinə qarşı təvcavüzkarlığıb gücləndirilməsi təşkil edirdi. Plan erməni könüllülərinin də qoşulduğu rus qoşunları tərəfindən Gürcüstanən və “tarixi Ermənistanın” torpaqlarının “azad edilməsini” nəzərdə tuturdu. Güman edilirdi ki, Azərbaycan xanlıqlarının, o cümlədən də Qarabağ xanlığının işğalı da “tarixi Ermənistanın” bərpası üçün əməli addımdır.

XVIII əsrin 70-ci illərinin sonlarında “tarixi Ermənistanın” bərpası ilə bağlı həm çariça Yekaterinaya, həm də Rusiya siyasətində böyük nüfuzu olan knyaz Potyomkinə yeni bir plan təqdim olundu. Bu planın da əsasını Qarabağ xanlığının işğal edilməsi və burada Rusiyanın himayəsi altında erməni-xristian dövlətinin yaradılması təşkil edirdi. Cənubi Qafqaz istiqamətində işğalçılıq siyasətini başlamağa hazırlaşan Rusiya çariçası ermənilərin bu planını maraqla qarşıladı və həmin planın həyata keçirilməsi imkanlarının araşdırılmsına dövrün tanınmış sərkərdələrindən olan Suvorovun da cəlb olunmasını tapşırdı. Həmin tapşırıq əsasında Suvorov Poltavadan Peterburqa çağırıldı və onun qarşısına belə bir vəzifə qoyuldu ki, Rusiya sarayı ilə sıx bağlı olan ermənilərlə görüşsün və onların hazırladığı planı araşdırsın.

General Suvorov bir neçə dəfə ermənilərlə görüşdü və onlardan Qarabağ xanlığı, Qarabağ məlikləri haqqında məlumatlar aldı. Bu məlumatlar heç şübhəsiz ki, erməni planlarına xidmət edən, Qarabağ xanını “məzlum” ermənilərin və xristianlığın düşməni kimi xarakterizə edən məlumatlar idi. Bunu elə Suvorovun 1780-ci ilin fevral ayında yazdığı məktublarından da görmək mümkündür.

Qeyd etmək lazımdır ki, Rusiya sarayı və saray məmurları ilə müxtəlif əlaqələri olan ermənilər Qarabağ məliklərini də öz qurduqları planların icrasına təhrik edir və onlar tərəfindən imzalanan məktubları Rusiya sarayına çatdırırdılar. Həmin məktublarda xristian amili, xristianlığın Qarabağ xanı tərəfindən təqibi, Qarabağın xristian əhalisinin Rusiya sarayına sədaqətli olacağı xüsusilə qabardılır və Rusiya sarayından imdad dilənirdi.

Erməni tarixçiləri Suvorovun Həştərxana göndərilməsi məsələsinə toxunarkən, nədənsə ona saray tərəfindən verilən əsas tapşırıqlara toxunulmur və onun  ermənilərlə olan əlaqələri xüsusilə qabardılır. Ancaq rus tarixçilərinin Suvorov haqqında olan sanballı araşdırmalarında onun ermənilərin iddiaları ilə bağlı hər hansı bir ciddi addım atdığını görmək mümkün deyil. Həştırxandakı fəaliyyəti zamanı da erməni planları ilə bağlı Suvorovun hər hansı bir iş görməsi məlum deyil. Bununla belə, Suvorovun Həştərxana yola düşməsi ərəfəsində Qafqazla bağlı məlumatlar toplayarkən  ermənilər haqqında da o, müəyyən təsəvvürlərə malik olmağa çalışdı. Nəticədə o, Qafqaz əvəzinə elə ermmənilər haqqında məlumat toplamalı olmuşdu. Çünki bölgə ilə bağlı görüşdüyü adamlar elə ermənilərdən ibarət idi. Onlar isə mövcud imkandan sui-istifadə edərək uvorovun beynini “erməniləşdirməyə” çalışmışdılar.

Həştərxana yola düşməzdən əvvəl Suvorovun 1780-ci ilin yanvarında Sankt-Peterburqda keçirdiyi görüşlərin birində Q.A.Potyomkin, İvan Qoriç, habelə erməni yepiskopu İosif Arqutinski və erməni dövlətlisi İvan Lazarev iştirak edirdilər. Qafqaz haqqında onun bu şəxslərdən hansı məlumat alacağını təsəvvür etmək isə elə də çətin deyil.

Yepiskop İ.Arqutinski Suvorovla olan görüşlərdən biri haqqında yazırdı ki, o mənim yanıma İvan Lazarevlə gəlmişdi. Onunla iki saata qədər söhbət etdik və bu vaxt ərzində Suvorov bölgə ilə bağlı çoxlu suallar verdi. İ. Arqutinskinin sözlərinə görə, Suvorov onlardan Eşmiədzin katalikosu və ermənilər haqqında çoxlu məlumatlar almağa çalışmışdı.Görüşlərinin sonunda  Suvorov guya eribmiş ki, o, erməni dövlətini bərpa etmək niyyətindədir. İ. Arqutinski onu da əlavə edirdi ki, Suvorov onlardan topladığı məlumatları dərhal Q. Potyomkinə çatdırmaq üçün yola düşdü.

İ. Arqutinskinin yazdıqlarından aydın olur ki, onlar Suvorovla dörd dəfə görüşə bilmişdilər. Sonuncu görüş 1780-cı il yanvar ayının 13-də olmuşdu. Həmin görüş Suvorovun təşəbbüsü ilə baş vermişdi. O, İ. Arqutinskini və onun həmfikirlərini yanına çağırtdırmış və onlarla yenidən söhbət etmişdi. Erməni yepiskopunun xatirələrinə görə, Suvorov ermənilərin vəziyyəti ilə,  erməni məliklərinin və Qarabağın vəziyyəti ilə maraqlanmışdı. İ. Arqutinski də ona həmin məliklər barədə, həm də Qarabağ və erməni məlikləri arasında olan ixtilaflar, Pənah xanın ( bu vaxt Pənah xan artıq vəfat etmişdi) onların üzərində hakim olmalarının səbəbləri, habelə ermənilərin düşdükləri vəziyət, konkret olaraq erməni məliklərinin hər biri, onların silahlı dəstələrinin miqdarı barədə məlumatlar vermişdilər.

Sonra İ. Arqutinski Qarabağ ermənilərinin mənşəyi barədə maraqlı məlumat verirdi: “Aqvan katalikosu Ovanes də həmin Xaçındandır. Haradan ki, Teymurləng aqvan xalqını köçməyə məcbur etdi. Ermənilər bura gəldilər və burada yerləşdilər. Katalikosluq indiyə kimi davam edir”.

Yəni İ. Arqutinski də Qarabağın  əsas əhalisinin albanlar olmasını, ermənilərin isə ora sonradan gəlməsini etiraf edirdi.

Beləliklə, Suvorov Rusiyada yaşayan erməni başbilənləri ilə görüşlərində yollanacağı və gələcəkdə vəzifə icra edəcəyi Qafqaz bölgəsi haqqında məlumat toplamağa çalışsa da, onun aldığı məlumatlar yuxarıda qeyd edildiyi kimi, ancaq ermənilər haqqında olmuşdu. Əslində, Suvorovun yəqin ki, başqa bir seçimi də yox idi. Bəlkə də burada rus siyasətçilərinin köməyinə bölgə ilə bağlı olan ruslar, eləcə də bölgədən olan digər ruslar çata bilərdi. Ermənilərdən toplanan məlumatlar isə açıq qərəzli və qeyri-obyektiv idi. Həmin məlumatlar ermənilərin etnik xislətindən və bölgədə Azərbaycan xanlıqları ərazisində erməni dövləti yaratmaq istəyindən irəli gəlirdi və ona görə də ermənilər rus siyasətçilərinin təsəvvürünü bölgədə Rusiyanan maraqlarına cavab verə biləcək erməni dövlətinin yaradılması fikirləri il formalaşdırmağa çalışırdılar. Erməni tarixçilərinin fikrincə, Suvorov erməni dövlətinin yaradılması məsələsini maraqla qarşılamış və birmənalı şəkildə bildirmişdi ki, Rusiya dövləti bu istiqamətdə ciddi addımlar atmaq niyyətindədir. Erməni tarixçiləri bir məqamı obyektiv olaraq vurğulayırdılar ki, II Yekaterinanın dövründə Rusiya sarayı Qafqazda möhkəmlənmək barədə ciddi fikirləşirdi və Qafqazın işğalı çərçivəsində orada erməni dövlətinin yaradılması Rusiyanın da maraqlarına cavab verirdi.

1780-ci il yanvar ayının sonlarında A.V.Suvorov Həştərxana yola düşdü. Burada o, böyük bir fəallıqla ona həvalə olunan vəzifələrin icrasına başladı. Erməni tarixçisi M.Nersesyan Həştərxanda olarkən A.Suvorovun Qarabağ erməniləri ilə əlaqələr yaratdığını və onların arasında yazışma olduğunu iddia edirdi. Bu tarixçinin əsərində  Suvorovun təkcə ermənilərlə deyil, Cənubi Qafqazın bir sıra nüfuzlu adamları ilə yazışdığı bildirilir. Qeyd olunduğu kimi, Qarabağ erməniləri həmin yazışmalarda bölgəyə 10 minlik qoşun dəstəsinin gəlməsini arzulamışdılar. Erməni tarixçilərinin iddiasına görə, Suvorov Qarabağ məlikləri arasında böyük nüfuza malik imiş. Qarabağ məliklərindən Adəm, Bəylər, Qarabağın varlı adamlarından Stefan, Sarkis, Babay və Danil 1781-ci il sentyabrın 1-də knyaz Potyomkinə müraciət edərək ondan hərbi yardım istəmiş və həmin hərbi yardımın məhz Suvorovun vasitəsilə həyata keçirilməsini xahiş etmişdilər. Onlar da məktublarında bölgəyə 10 minlik qoşunun gəlməsini istəmişdilər. Erməni məlikləri güman edirdilər ki, bu qədər qoşunla Qarabağ xanının müqavimətini qıraraq erməni dövlətini qurmaq mümkün olacaqdır .

Erməni müəlliflərinin və varlılarının Q.Potyomkinə ünvanladığı bu məktub yazılanda Suvorovun Xəzəryanı ərazilərə gəlməsindən iki ilə yaxın bir vaxt keçmişdi. Böyük ümidlər bəsləməsinə baxmayaraq bu vaxt ərzində Suvorov tərəfindən Cənubi Qafqaza qışon çıxarəlması və orada hər hansı bir erməni qurumunun yaradılması barədə ciddi bir cəhd olmamışdı. Görünür, ermənilər Q.potyomkinə məktub yazmaqla A.Suvorovu tezliklə bu işə cəlb etmək istəyirdilər. Ancaq 1781-ci ilin sonlarında Suvorov Xəzəryanı ərazilərdən geri çağırıldı və ona başqa bir vəzifə tapşırıldı. Bununla da  Cənubi Qafqazda rus təcavüzünün qızışdırılması üçün daha bir cəhd uğursuz qaldı.

Bununla ermənilərin etnik dövlət axtarışına heç də son qoyulmadı. Əksinə, Suvorovun Qafqazda mövcudluğu dövründə arzusunda olduqları nəticələri əldə edə bilmədiklərindən ermənilər öz fəallıqlarını bir qədər də artırdılar. Rusiya sarayında da Qafqaza döğru irəliləmək iştahası artmaqda idi. Ona görə ermənilərin dövlət axtarışı işi heç də yaddan çıxmadı.

A.Suvorovun bölgəyə gəlməsi ilə erməni dövləti qurulması istiqamətində hər hansı bir dəyişiklik baş verməyəndə, Qarabağ məlikləri əvvəlcə gürcü çarı II İrakli ilə əlaqə saxlayıb onun müttəfiqliyini qazanmağa çalışdılar. Gürcü çarı ilə əlaqə yaratmağa çalışan məliklərin Dizak, Çiləbörd və Talış məliklərinin olduğu güman edilir. Bu məliklər bilirdilər ki, Qarabağ xanı ilə gürcü çarı arasında münasibətlər heç də yaxşı deyil və Qarabağda nəzarəti ələ almaq üçün gürcü çarını maraqlandırmaq mümkün ola bilər. Erməni müəlliflərinin yazdığına görə, gürcü çarı doğrudan da Qarabağ xanlığına hücum etməyə razı oldu. Lakin bu hücumun baş tutacağı halda Qarabağ məliklərinin nəyə nail olacağı barədə məlumat verilmir. Lakin İbrahim xan bu  hazırlıqdan vaxtında xəbər tutdu və qohumu Ümmə xanın vasitəsilə gürcü çarına güclü zərbə endirdi. Ümmə xanın silahlı dəstəsi Gürcüstan ərazisinə hücum etdi, bir sıra yaşayış məntəqələrini talan etdi və bir sıra müdafiə istehkamlarını ələ keççirdi. Bununla da gürcü çarının Qarabağa hücum etmək planı həyata keçməmiş qaldı. Ümmə xan  yolunu Qarabağdan da saldı. Qarabağ xanına qarşı müəyyən planlar qurmağa çalışan məliklər Ümmə xanın Qarabağa gəlişimi eşidincə qaçıb dağlara dağələşdəlar və bu yolla öz canlarını qurtara bildilər.

Amma Qarabağ məlikləri bununla da sakitləşmədilər. Ümmə xan Qarabağı tərk edəndən sonra məliklər gizlicə Rusiyaya nümayəndə heyəti göndərdilər. Nümayəndə heyətinə tapşırıq verilmişdi ki, çarıça ilə görüşsün və yalvararaq ondan Qarabağ xristianlarının dərdinə qalmasını xahiş etsin. Həmin nümayəndə heyəti Rusiya sarayının nüfuzlu şəxsləri tərəfindən qəbul edildi. Xüsusilə, Cənubi Qafqaza rus qoşunlarının çıxarılacağı gün yaxınlaşmaqda olduğundan Qarabağ xristianlarının nümayəndələri diqqətlə dinlənildi, onlardan lazımi məlumatlar alındı və onlara yeni vədlər verildi. Knyaz Q.Potyomkin erməni nümayəndələri ilə görüşlərin, ermənilərdən alınan məktubların onların qaldırdığı problem barədə kifayət qədər müfəssəl təsəvvür yarada bilmədiyi üçün bölgəyə etibarlı adamlar göndərilməsi və onlarln vasitəsilə obyektiv məlumatlar toplanması və həmin məlumat əsasında gələcək fəaliyyət yollarının müəyyənləşdirilməsi qərarına gəldi. Bu məqsədlə 1782-ci ilin payızında Qafqazdakı rus qoşunlarının komandanı vəzifəsinə Q.Potyomkinin qrdaşı Pavel Potyomkin təyin edildi.

P.Potyomkin bu vəzifəyə təyin olunandan sonra Rusiya sarayına növbəti nümayəndə heyəti göndərildi. P.Potyomkin isə ermənilər haqqında məlumatları genişləndirmək üçün arxiyepiskop Arqutinski ilə əlaqəyə girdi və xahiş etdi ki, ermənilərin qaldırdığı məsələnin mahiyyəti ilə bağlı ona yazılı məlumat versin. Erməni keşişinə yazdığı m\ktubunda P.Potyomkin ermənilərin hazırkı vəziyyəti ilə əlaqədar olaraq onların şüurlarının və əqidələrinin dəyişib-dəyişməməsi barəsində də məlumat verilməsini xahiş etdi. P.Potyomkinə görə, ermənilər uzun əsrlərdən bəri dövlətsiz qalmışdılar, onlar müxtəlif ərazilərə dağılaraq assimlyasiyaya uğrayır və başlıca olaraq ticarətlə məşğul olurdular. Ticarətçilər isə öz xarakteri etibarilə xəsis və tamahkar olurdular. Ona görə də P.Potyomkin maraqlanırdı ki, ermənilər də belə bir xarakterə malik olduqları halda onlar vətən və dövlət haqqında düşünürlərmi? Belə fikirlər onlara yad deyil ki? P.Potyomkin daha sonra yazırdı: “Ticarətə üz tutan bütün insanlarda xəsislik və tamahdan başqa digər hisslər məhv olur. İnam erməni xalqına güclü təsir göstərirmi və mömünlük xalq oyanışına səbəb ola bilərmi? Məliklər öz müqəddəs dinlərinə lazımi hötmət, xalq isə öz məliklərinə itaətkarlıq saxlayırlarmı? Və nəhayət hansı vasitələrlə xalqa təsir etmək, məliklərin inamını birləşdirmək və ruhanilərini bir-birinə yaxınlaşdırmaq olar?”

P.Potyomkin Rusiya sarayına gələn nümayəndələrin bütün ermənilərin iradəsini ifadə etdiklərinə, daha çox ticarətlə məşğul olan ermənilərin etnik dövlətçilik uğrunda mübarizəyə hazır olduqlarına şübhə ilə yanaşırdı. Ona görə də bu məsələləri İ.Arqutinskidən öyrənməyə çalışırdı. Onu bir sıra başqa məqamlar da maraqlandırırdı və onlara da cavab tapmaq istəyirdi. P.Potyomkin ermənilərn gürcü çarı ilə, habelə gürcü çarının qonşu müsəlman xalqları ilə olan münasibətləri, ermənilərin öz adlarına çıxdıqları ərazilərin hakimlərinin kim olması, Qarabağda neçə məliyin və nə qədər əhalinin olması, Tiflisdən və Dərbənddən Qarabağa gedən yol üzərində hansı məntəqələrin mövcudluğu, qoşunlar Qarabağa doğru hərəkət etmiş olduqları təqdirdə yerli hakimlər və əhalidən hansı yardımların alınmasınını mümkünlüyü barədə məlumat almaq istəyirdi. Bir sözlə, onu Cənubi Qafqaza təşkil edilməsi planlaşdırılan hərbi yürüş üçün faydalı ola biləcək hər cür məlumatlar maraqlandırırdı. P.Potyomkin İ.Arqutinskidən xahiş edirdi ki, Tiflis-İrəvan, Dərbənd-Şamaxı-Naxçıvan marşrutu üzərində hansı möhkəmləndirilmiş məntəqələrin, Cənubi Qafqazda hansı təbii sərvətlərin, həmin bölgədə gəmiçilik üçün yararlı olan çayların mövcudluğu barəsində ona yazsın. P.potyomkin bu çaylar vasitəsilə qoşunların, habelə təchizat yüklərinin daşınmasının mümkünlüyü ilə maraqlanırdı. Onun üçün  bölgədə taxılın, atlar üçün yemin tapılması da əhəmiyyət kəsb edirdi. Ona görə də P.Potyomkin hansı vilayətdə, hansı ərzaq növünün olması, bütünlükdə qoşunların təchizat problemlərinin ödənilməsi imkanlarını araşdırmağa və bu barədə d\ məlumatların ona çatdırılmasını xahiş edirdi.

P.Potyomkin İ.Arqutinskinin nəzərinə çatdırırdı ki, rus qoşunlarının bölgədə uğurlu fəaliyyətinin başlıca şərti onların ərzaqla tam şəkildə təmin edilməsi idi. Onun bu məktubu ermənilər tərəfindən çox böyük sevinc və məmnunluqla qarşılandı. Ermənilər güman edirdilər ki, əgər Rusiya sarayı İ.Arqutinski qarşısında konkret suallara cavab verilməsi tələbini qoyursa, deməli, əməli işlərə keçilməsi və rus ordusunun Qarabağ xanlığı ərazisində erməni vilayəti yaradacağı uzaqda deyil.

İ.Arqutinski dərhal bu məktuba cavab verdi, Rusiya sarayını Qarabağa cəlb etmək üçün bu xanlıqdakı “ermənilərə” zülm edilməsi, Azərbaycan xanlarının zülmkarlığı barədə səxavətlə söz açdı. Erməni keşişi qeyd etdi ki, Qarabağ məlikləri xristianlığa bağlılığı ilə fərqlənirlər, onların tabeliyində olanlar isə ağalarına itaətdən heç vaxt boyun qaçırmırlar. Yerli əhali nəinki məlikləri, hətta öz mömünlərini hörmət və ehtiram içərisində saxlayırlar və heç vaxt onların sözlərindən çıxmırlar. Başqa sözlə, İ.Arqutinski demək istəyirdi ki, Qarabağın xristian əhalisi Qarabağ məliklərinin və ruhanilərinin arxasınca bölgədə Rusiya maraqlarının qorunmaslna sədaqətli olacaqlar.

Bir müddət sonra xristian ruhanilərinin imzası ilə Rusiya sarayına yeni bir məktub göndərildi.  Həmin məktubda Rusiya sarayından bir daha iltimas olundu ki, rus qoşunları tezliklə bölgəyə gəlsin. Rus qoşunlarının dolandırılması məsələsinə gəlincə isə ermənilər bildirirdilər ki, 30 minlik rus qoşununu beş il ərzində təmin etməyə imkanları vardır.

P.Potyomkinin yeni erməni katolikosu seçilmiş Qukasla da əlaqə saxladığı iddia olunurdu. Erməni tarixçilərinin yazdığına görə, katolikos bölgəyə rus təcavüzünün gətirilmsəi üçün xeyli fəallıq göstərdi. Elə bu fəallığın nəticəsi kimi 1782-ci ilin dekabrında Eçmiədzin kilsəsində gizli yığıncaq təşkil edildi. Həmin iclasda Qarabağ məliklərinin və ruhanilərinin nümayəndələri iştirak edirdilər. Mövcud olan məlumatlara görə, bu iclasda knyaz Potyomkinin xüsusi nümayəndəsi də iştirak edirdi. Çox güman ki, elə iclas da onun gəlişi münasibətilə çağırılmışdı. Knyaz Potyomkin qaldırılan məsələlərin həllinə ermənilərin özlərinin nə dərəcədə meylli olduğunu müəyyənləşdirmək istəyirdi. Eçmiədzinə gəlmiş nümayəndə də sözsüz ki, bu barədə ona dəqiq və müfəssəl məlumat verməli idi. Rusiya sarayının nümayəndəsinin yanında iclas iştirakçıları Rusiya taxt-tacına sədaqətli qalacaqları barədə and içdilər. Eyni zamanda Qarabağa rus qoşunlarının göndərilməsi barədə Rusiya sarayına yeni bir müraciət qəbul olundu. Ermənilər bildirirdilər ki, başlıcası rus qoşunlarının Qarabağa gəlməsidir. Onların burada döyüşə girməsinə heç bir ehtiyac yoxdur. Onların fikrincə, rus qoşunlarının gəlməsi ilə hər şey qaydaya düşəcəkdi. Zərurət yarandıqda isə Qarabağ məliklərinin qoşunları onlara arxalanaraq əməli fəaliyyət göstərə bilərdilər.1783-cü ilin əvvəllərində Rusiya sarayında artıq açıq şəkildə Qarabağ xanlığı ərazisində müstəqil erməni dövləti yaradılması haqqında danışılırdı. Rusiya siyasətini müəyyənləşdirənlər belə bir qənaətə gəldilər ki, rus silahı gücünə İbrahim xan devrilməli və ermənilərin Qarabağdakı hökmranlığı təmin edilməlidir. 1783-cü ilin aprelində knyaz Potyomkin Rusiyanın Gürcüstanda olan yeni komissioneri S.Barnaşova yazırdı ki, İbrahim xan Şuşalı  devrilməlidir ki, ondan sonra qarabağda erməni vilayəti yaradılsın.

Q.Potyomkin oxşar məktubu Pavel Potyomkinə də göndərmişdi. Həmin məktubda da deyilirdi ki, İbrahim xan devrilməli və Rusiyanın tabeçiyilində olan müstəqil Qarabağ vilayəti yaradılmalıdır. Bu müstəqilləşmə Qarabağ xristianları üçün nəzərdə tutulurdu. P.Potyomkindən tələb olunurdu ki, bu yolda o bütün gücünü sərf etsin və ermənilər üçün hər sahədə əlverilşli olan bir qurum yaradılsın. Q.potyomkinə görə, Qarabağda güclü erməni qurumu yaradılsaydı, bu, ermənilər yaşayan digər vilayətlərə də dərs olardı.

1783-cü ilin iyul ayında Şimali Qafqazın Georgi qalasında Şərqi Gürcüstanın Rusiyanın himayəsi altına keçməsi haqqında müqavilə imzalandı. Bu müqavilə Georgi traktatı kimi tanınmaqdadır. Onun imzalanması ilə Kartli-Kaxetiya çarı Rusiya himayəsini qəbul etdi. Erməni tarixçilərinin yazdığına görə, Georgi traktatı həm də Şərqi Ermənistanda (İrəvan və Qarabağ xanlıqları nəzərdə tutulur) müstəqil erməni dövlətinin qurulmasını nəzərdə tuturdu.

Hətta ermənilər arasında erməni-gürcü dövlətinin yaradılması proqramını hazırlayanlar da tapılmışdı. Belə proqram hazırlayanlardan biri Mədrəsə şəhərində yaşamış Şaamir Şaamiryan idi. Kartli çarlığının Rusiyanın himayəsinə keçməsi ermənilərdə  Rusiyanın himayəsi altında erməni dövlətinin və ya heç olmasa birgə erməni-gürcü dövlətinin yaradılması ümidini artırırdı. Kartli-Kaxetiya çarı II İrakli onsuz da Cənubi Qafqazda kifayət qədər güclü və nüfuzlu bir çar idi. Rusiya ilə siyasi yaxınlaşma isə onu daha da gücləndirirdi. Ona görə də ermənilər etnik dövlət axtarışında ilkin mərhələ kimi erməni-gürcü dövlətinin yaradılmasına razılıq verə bilərdilər. Çünki bu yolla ən başlıcası Qarabağ xanlığının siyasi statusu dəyişdirilmiş olurdu. Qarabağ xanlığının ərazisini İbrahim xanın əlindən çıxardıqdan sonra ermənilər gələcəkdə yəqin ki, gürcü-erməni birgə dövlətindən də ayrıla bilərdilər. Hindistan ermənisi Ş.Şaamiryanın II İrakliyə çoxlu sayda qiymətli hədiyyə, gürcü erməni dövlətinin gerbini və müştərək dövlətin proqramını göndərmişdi. Həmin proqrama əsasən II İrakli müştərək dövlətin rəhbəri olmalı idi.

Qeyd etmək lazımdır ki, Kartli-Kaxetiya çarlığının Rusiyanın himayəsinə keçməsi bölgədəki vəziyyəti müəyyən qədər mürəkkəbləşdirdi. Georgi traktatı imzalandıqdan sonra knyaz Potyomkin bütün Azərbaycan xanlarına Gürcüstanın himayəsi altına keçməsi barədə müqavilə imzalandığını bildirdi. Bununla Rusiya bir növ Azərbaycan xanlarına psixoloji təsiri gücləndirdi. Qısa müddət ərzində Krımın, Kubanın və nəhayət Gürcüstanın Rusiyaya birləşdirilməsi Rusiyanın cənuba doğru sürətlə irəliləmək əzmində olduğunu nümayiş etdirir və bu, istər-istəməz Azərbaycan xanlarında da haqlı narahatçılıq doğururdu.

Axalsıx paşası Süleyman paşa da belə bir narahatlıqla İbrahim xana məktub yazaraq rus qoşunlarının artıq Gürcüstana yeridildiyini, Gürcüstan ərazisində yollar çəkildiyini, ora toplar gətirildiyini, ərzaq və digər təminat əşyalarının daşındığını bildirdi. Süleyman paşanın qənaətinə görə, Gürcüstan ərazisində lazımi hazırlıq işləri görüldükdən sonra Rusiya yayın sonunda Azərbaycan xanlıqları və Türkiyə üzərinə hücuma keçəcəkdir. Süleyman paşa məktubunun sonunda İbrahim xanı ehtiyatlı olmağa şağərərdə.

Əslində də İbrahim xanın ehtiyatlanmasına bir ehtiyac var idi. Şünki Rusiyanın öz təcavüzünü pərdələmək üçün əl atdığı ən yaxşı bəhanələrdən biri xanlığın xristian əhalisinin “müsəlman asılılığından azad edilməsi”  ola bilərdi. Qarabağ xanlığının ərazisində yaşayan və erməni kilsəsi tərəfindən qızışdırılan məliklərin və Qandzasar kilsəsinin Rusiya sarayı ilə əlaqəsi isə günü-gündən genişlənməkdə və həmin əlaqələr Azərbaycan xanlıqlarına qarşı təcavüzkarlıq mqaviləsi üzərinə keçməkdə idi.

Erməni xofu ilə İbrahim xana təzyiq göstərməklə Rusiya sarayı sadəcə olaraq onun devrilməsini qarşıya məqsəd qoymamışdı. Rusiyanın qarşınıda dayanan başlıca məqsəd Azərbaycan xanlıqlarını Rusiyanın asılılığına salmaq idi. Bu məqsədə nail olunacağı təqdirdə erməni iddiaları kənara da qoyula bilərdi. Yəni məqsəd ermənilərin etnik dövlətini yaratmaq deyil, məqsəd xanlıqları ələ keçirmək idi. Ona görə İbrahim xanın Rusiyaya meyliliyi barədə  çar sarayında məktub alınanda bundan rus siyasətçiləri məmnun qaldılar. Hətta P.Potyomkin İbrahim xana bildirdi ki, Rusiya himayəsi altına girməsi onun hakimiyyətini daha da möhkəmləndirəcəkdir.

Məlumdur ki, XVIII əsrin sonlarında Azərbaycan xanlıqları çox mürəkkəb tarixi şəraitə düşmüşdülər. Bölgə bir tərəfdən İranın, digər tərəfdən də Rusiyanın müharibələr meydanına çevrilməkdə idi. Hər iki dövlət bu əraziləri öz tərkibinə qatmaq istəyirdi. Osmanlı Türkiyəsi də bölgəyə olan marağını gizlətmirdi. Yaranmış bu tarixi şəraitin təfərrüatına varmadan qeyd etmək lazımdır ki, belə vəziyyətdən baş çıxarmaq bacarıq tələb edirdi. Hər hansı tərəfə müyllənmək yalnız tarixi məcburiyyət üzündən ola bilərdi. İbrahim xanın Rusiyaya tərəf meyllənməsi bu dövlətin siyasətinə bağlılığından və ya ruspərəstliyindən irəli gəlmirdi. Bu meyllilik konkret tarixi şəraitdə siyasi ziddiyyətlərin təhlilindən şıxarılan daha münasib bir qənaət idi. Bu yolla mürəkkəb şəraitdə xanlığı viran olmaqdan qorumaq İbrahim xanı həmin addımları atmağa vadar edənamil idi. Baxmayaraq li, Rusiya sarayında da ermənipərəst mpvqedə dayanan və İbrahim xanı nə yolla olursa-olsun devirərək hakimiyyətə Qarabağ məliklərindən birini gətirmək istəyən qüvvələr var idi. Knyaz Q.Potyomkin belə qüvvələrin təmsilçisi idi. O, İbrahim xanın Rusiya sarı meyllənməsindən heç də xoşlanmırdı. Əksinə, arzulayırdı ki, İbrahim xan Rusiyaya əks getsin və bunu bəhanə edərək xanlığın ərazisinə rus qoşunlarını yeritsin, İbrahim xanı devirsin və xanlığın yerində erməni qurumu yaratsın. Bununla bağlı knyaz Q.Potyomkin çariça Yekaterinaya belə yazırdı: “Onun (erməni dövlətinin-red.) vasitəsiylə Rusiyada siz əlahəzrətin mənim vasitəmlə erməni məliklərinə verdiyiniz vədlərə uyğun xristian dövləti bərpa olunacaqdır” .

II Yekaterina isə knyaz Q.Potyomkindən fərqli olaraq İbrahim xanın Rusiyaya tərəf meyllənməsini maraqla qarşıladı və onun xahişinə müsbət cavab verilməsinə tərəfdar olduğunu bildirdi. Bununla bağlı o, knyaz Potyomkinə belə yazırdı: “İbrahim xana gəldikdə isə onun Rusiya himayəsi altına alınmasında heç bir çətinlik və ya şübhə olmasa ehtimal ki\. İrakli haqqında qəbul edilən qərarı ona da tətbiq etmək olar. Belə olanda siz general Potyomkinə onun Rusiya taxt-tacına tabe olması barədə və onun mənim və mənim vərəsələrimin onun və onun vərəsələri üzərindəki hakimiyyətini tanıyan müqavilə imzalamağı tapşırmağə unutmayın” .

Rusiya çariçasının qənaətinə görə, İbrahim xanın tezliklə Rusiya himayəsi altınaalınması Cənubi Qafqaz hakimlərinin İrakli və İbrahim xanın hərəkətlərindən nümunə götürməyə sövq edə bilərdi. Problemin bu cür həll olunacağı təqdirdə  ermənilərin göstərdiyi bütün səylər, onların Rusiyaya bağladığı ümidlər mənasız bir işə çevrilə bilərdi. Rusiya sarayı ermənilərin ümidlərini qırmağa və onların Rusiya sarayından uzaqlaşmasını istəmirdi. Çünki bu xristian elementi Rusiya sarayı üçün hələ gərək ola bilərdi. Ona görə knyaz Potyomkin ermənilərin Rusiya siyasıtinin bir aləti kimi həmişə istifadəyə hazır saxlanmasını təkidlə Pavel Potyomkindən tələb edirdi. O yazırdı : “Əlahəzrət, erməniləri əzizləyin, onlarda Rusiyaya qarşı mehriban yaxınlıq yaradın ki, şəraitin tələbi və bizim işlərin faydası üçün işlərin görülməsinə həmişə təkidli və hazır olsunlar” .

Ermənilər tezliklə Qarabağa rus qoşunlarının gəlməsi ümidində olsalar da, 1783-cü il ərzində bunun şahidi olmadılar. Səbrləri tükənəndə bir də Rusiya sarayına özlərinin mövcudluğunu xatırlatmaq qərarına gəldilər. Onlar arxiyepiskop İ.Arqutinskiyə növbəti məktub yazdılar. Ermənilər məktubda yenə də bədbəxt vəziyyətlərindən söhbət açır, müsəlmanların ağalığından qurtarmaq istədiklərini bildirirdilər. Onlar İ. Arqutinskidən ermənilərin vəziyyətini Rusiya sarayına çatdırmağı və sarayın onlarla bağlı konkret tədbirlər  həyata keçirilməsinə nail olunmasını xahiş edirdilər. Qarabağ erməniləri İ.Arqutinskiyə məktub yollamaqla bərabər, həm də general P.Potyomkinin yanına öz nümayəndələrini göndərdilər. Erməni nümayəndələri xahiş etdilər ki, Qarabağda xan asılılığından qurtarmaq üçün onlara iki alay kifayət edər. Gürcüstanda olan iki taborun da alayda birləşdirilməsi, habelə Qarabağda olan erməni silahlılarının ayağa qaldırılması ilə qarşıya qoyulan məqsədə çatmaq olardı. P.Potyomkinin yanına gəlmiş Qarabağ xristianlarının nümayəndəsi onu əmin edirdi ki, rus qoşunlarının Qarabağa doğru hərəkəti xəbərini alan kimi Qarabağ məlikləri ən azı beş min döyüşçünü toplaya bilər. Onların arasında həm piyadalar, həm də süvarilər olacaqdı. Məliklərin nümayəndəsi Danil Avanesov onu da əlavə edirdi ki, bölgəyə toplaşan bu hərbi qüvvələr İbrahim xanın devrilməsi üçün kifayətdir. P.Potyomkinə o da çatdırılırdı ki, Rusiya tərəfi Qarabağa göndəriləcək qoşunların dolandırılması məsələsinə görə narahat olmaya bilər. Danilin sözlərinə görə, bir tərəfdən Qarabağ torpağı bərəkətli torpaqdər, digər tərəfdən isə ermənilər ruslar üçün zirzəmilərdə çoxlu miqdarda taxıl və xüsusi hazırlanmış balıq saxlamışlar. Qarabağ ermənilərinin zirzəmisində rus qoşunları çoxlu ərzaq tədarükü görmələrini arxiyepiskop İ.Arqutinski də təsdiq edirdi. Erməni yepiskopu İbrahim xanın Rusiyaya meyl etməsinin onun iştirak və müəllifliyi ilə hazırlanmış müxtəlif proqramların həyata keçməmiş qalmasına səbəb olduğundan kifayət qədər narahatçılıq keçirirdi və bu narahatçılığı aradan qaldırmaq üçün erməni yeparxiyasının yerləşdiyi Həştərxandan Qafqaz qoşunlarınını yerləşdiyi düşərgəyə gəldi. Sonra bir-birinin ardınca P.Potyomkinə bir neçə məktub göndərdi və arzusunda olduğu dəyişiklik baş vermədikdə generaldan xahiş etdi ki, onun Eşmiədzinə yollanmasına, əvvəlcə erməni katalikosu ilə, sonra isə Qarabağ məlikləri ilə görüşməsinə və onlardan lazımi məlumatlar toplanmasına icazə istədi. İ.Arqutinski az qala P.Potyomkinə yalvarırdı ki, ermənilərin dadına yetsin, onları Azərbaycan xanlarının hakimiyyəti altından çıxarsın. P.Potyomkinə göndərdiyi məktubların birində İ.Arqutinski yazırdı ki, siz erməni xalqının qurtuluşunun, ermənilərin minnətdarlığının əlaməti kimi çariça II Yekaterinanın Ararat dağının fonunda portretinin çəkilməsinə səbəbkar olun. İ.Arqutinski bildirirdi ki, ermənilər öz niyyətlərinə çatdıqları halda P.Poryomkin nicat verən bir şəxs kimi ermənilər tərəfindən həmişə şərəfə və şana layiq görüləcəkdir.

İ.Arqutinski İbrahim xanın Rusiyanın himayəsini qəbul etmək istəyindən də çox narahat idi və bunun qarşısının alınması üçün əlindən gələni edirdi. Ancaq buna gücü çatmayanda İ.Arqutinski Rusiya sarayı qarşısında belə bir məsələ qaldırdı ki, əgər İbrahim xan Rusiyanın himayədarlığını qəbul edərsə, onda heç olmasa Qarabağ  məlikləri Qarabağ xanının tabeçiliyindən şıxarılsın. Rusiya sarayı yaxçı bilirdi ki, İbrahim xan məliklərin onun tabeliyindən çıxarılması ilə razılaşmayacaqdır. Belə olduöu təqdirdə İbrahim xan ümumiyyətlə, Rusiyaya yaxınlıq göstərməzdi. Ona görə də İ.Arqutinskinin bu təklifi Rusiya sarayı tərəfindən ciddiliklə qarşılanmadı. Rus tarixçisi N.Dubrovinin yazdığına görə, əslində İ.Arqutinski də məliklərin İbrahim xanın tabeliyindən çıxarılmasının mümkün olmadığını bilirdi. Bununla belə, İ.Arqutinski və onun dindaşları sakitləşmək də bilmirdilər. Qarşıya qoyulan niyyətlərə çatmaq üçün Rusiyanın Cənubi Qafqazı işğal siyasətini əlverişli an kimi qəbul edən erməni kilsəsi və onun tərəfindən təhrik edilən alban katolikosluğu İbrahim xana qarşı məkrli fəaliyyəti daha da gücləndirdilər. Bir-birinin ardınca Rusiya sarayına göndərilən məktublarda İbrahim xan Rusiya sarayına sədaqətsizlikdə, Osmanlı dövləti ilə antirus münasibətləri yaratmaqda ittihamlandırılır və İbrahim xan bölgədə xristian əhalinin və rus siyasətinin başlıca düşməni kimi qiymətləndirilirdi. Rusiyanın işğalçılıq siyasətinin konkret olaraq İbrahim xana qarşı qızışdırılması üçün 1785-ci ilin aprelində Talış, Çiləbörd və Dizak məlikləri, bir sıra digər şəxslər, habelə alban katolikosu Avanes Qandzasar məbədində gizli görüş keçirdilər və onlar bir daha Rusiya sarayına müraciət etməyi qərara aldılar. Növbəti məkrlərinin İbrahim xan tərəfindən faş olunacağından qorxan məliklər heç kəsin diqqətini cəlb etməmək üçün kasıb geyimli birisini hazırladıqları məktubla Rusiya sarayına göndərməyi qərarlaşdırdılar. Cır-cındır geyimli bu şəxs məliklərin imzaladığı məktubu əlindəki əsanın içində gizlətməli idi. Bununla belə, İbrahim xan məliklərin bu hiyləsindən xəbər tutdu. Qandzasar katolikosunun qardaşı erməni kilsəsinin təhriki ilə Qarabağda ruspərəst siyasətə zəmin hazırlayanların fəaliyyətini təqdir etmədiyi üçün qahdzasar kilsəsində keçirilən görüş və göndərilən məktub haqqında İbrahim xana məktub çatdırdı. İbrahim xan dərhal Gəncə katolikosu İsrailə məktub göndərdi və Gəncədən Tiflisə yollanmalı olan qasidin tutulmasınə xahiş etdi. Alban katolikosluğunun erməni kilsəsinin təhriki və təzyiqi ilə separatçılıq siyasətinə qoşulmasını dəstəkləməyən Gəncə katalikosu israil İbrahim xanın xahişinə əməl etdi və Qarabağdan səfərə çıxan qasidi həbs edərək İbrahim xana təhvil verdi. Qasidin apardığı məktubun məzmunu ilə tanış olandan sonra İbrahim xan ona qarşı satqınlıq və separatçılıq yolu tutan Talış, Çiləbörd və Dizak məliklərini, habelə Qahdzasar katolikosunu həbs etdirdi .

Erməni arxiyepiskopu İ.Arqutinskinin  general P.Potyomkinə göndərdiyi məktubundan aydın olur ki, baş verən hadisədən sonra İbrahim xan Qarabağın xristian əhalisinin sayılanları ilə söhbətlər aparmış və onları çirkin əməllərindən çəkindirməyə çalışmışdı. Xristian əhali də bu çağırışı qəbul edərək xana qulluq etməyə hazır olduqlarını bildirmişdilər. Erməni arxiyepiskopunun məktubunun əsasını isə Qarabağın xristian əhalisinin İbrahim xana xidmət etməyə hazır olmalarını çatdırmaq deyil, Rusiya qoşunlarını yenidən Qarabağa çağırmaq təşkil edirdi. İ.Arqutinski Qarabağ məlikləri adından P.Potyomkini əmin etmək istəyirdi ki, əgər onun rəhbərliyi altında  rus qüvvələri heç olmasa Gəncəyə qədər irəliləyə bilsəydi, Qarabağ məlikləri bu qüvvələrlə birləşəcək, sonra da bu birləşmiş qüvvələr Qarabağ xanlığını da, möhkəmləndirilmiş Şuşa qalasını da ələ keçirə biləcək.

1787-ci ildə Osmanlı dövləti ilə Rusiya arasında yenidən müharibə başlanması Rusiyanın Cənubi qafqazdakı mövqeyini kifayət qədər zəiflətdi. Qarabağ məlikləri isə Rusiyanın ümidində olduğu hərbi yardımından məhrum olduları. Qarabağın Rusiya tərəfindən işğalını səbirsizliklə gözləyən və İbrahim xana qarşı Rusiya ilə birləşməyə hazır olan bəzi məliklər çirkin oyunlarının haqlı cəzasına çatacaqlarından qorxaraq xanlıq ərazisin tərk etdilər və Tiflisə pənah gətirdilər. İbrahim xan məliklər üzərində nəzarəti ciddiləşdirməklə  xanlıq daxilindəki hakimiyyətini kifayət qədər möhkəmləndirməyə nail oldu.

Tiflisə qaçmış olan keçmiş Çiləbörd məliyi məlik Məjlum və Talış məliyi məlik Abov öz mülklərini itirsələr də, Rusiyanın Qarabağa qoşun çıxaracağına ümidlərini kəsməmişdilər. Rusiyanın Qarabağa marağənı yenidən qızışdırmaq, İbrahim xanın Rusiyaya sədaqətsizliyinə inandırmaq üçün əllərinə düşən hər imkandan istifadə etməyə çalışırdılar. Onlar yenidən rus qoşunları komandanlığına məktubla müraciət etdilər, Rusiyaya göstərdikləri sədaqətə görə İbrahim xan tərəfindən cəzalandırıldıqlarını yazdılar və yenidən rus q     üvvələrinin Qarabağa göndərilməsi barədə məsələ qaldırdılar. Keçmiş məliklər rus komandanlığını inandırmağa çalışırdılar ki, Qarabağda Rusiyanın möhkəmlənməsi Qarabağdakı məliklərlə iş birliyindən asılıdır. Keçmiş məliklər eyni zamanda gürcü çarı İrakliyə müraciət etdilər, kömək göstərəcəklərini vəd etməklə onu da İbrahim xana qarşı qızışdırmağa çalışdılar. Amma İrakli keçmiş məliklərin məkrlərinə inanmadı. Əksinə, İbrahim xanın keçmiş məliklərlə bağlı xahişinə müsbət cavab verməyi qərarlaşdırdı. Belə ki, İbrahim xan keçmiş məliklərin Tiflisdə Qarabağ xanlığına qarşı təxribatlarını davam etdirmələrini eşidincə İrakliyə məktub göndərdi və həmin məliklərin tutularaq təhvil verilməsini xahiş etdi. Gürcü çarı bu xahişi qəbul etdi. Lakin onun erməni xidmətçiləri keçmiş məlikləri vaxtında məsələdən xəbərdar etdi. Onlar da həbs edilməzdən əvvəl qaçıb canlarını qurtardılar.

Keçmiş məliklər Gəncə xanlığı ərazisinə qaçdılar və onlar cavad xanla İbrahim xan arasında gərgin münasibətlərin olmasından istifadə edərək Gəncə xanının himayəsini qazana bildilər. Başlıca vəzifələrini Qarabağ xanlığı ərazisinə talançı yürüşlər etməkdə görən bu məliklər arasında bir müddətdən sonra qarşıdurma yarandı. Həmin qarşıdurmanın nəticəsi kimi Bolnisiyə qaçan məlik Abov sonradan İbrahim xandan aman dilədi və onun razılığı ilə yenidən Qarabağa qayıtdı.

Kafkasya’da Mikro Milliyetçilik Kaynaklı Çatışmalar

SSBCnin çöküşünden sonra, Kafkazda bir takım sorunlar ortaya çıktı. Eski Sovetlerde Çoğu egemen Avrasya cumhuriyetleri bağımsızlıklarını ilan ettiler. Bu nedenle, yeni bir jeopolitik durum oluştu: Bölge, Doğu Avrupa'dan Çin sınıra ve Sibiryadan Güney Asya'ya kadar uzanmıştır. Bunlara, siyasi, ekonomik ve demokratik sorunlar eklendi ve ilgili ülkeler arasında etnik çatışmalar ortaya çıktı. Eski SSBC`nin çözülmeyen etnik sorunları, çöküşünden sonra daha da arttı ve bir etnik trajediye dönüştü. Bu nedenle, "dondurulmuş çatışmalar" ortaya çıktı. Aslında, bu çatışmalar sadece Sovyet ideolojisinin faydasızlığını göstermedi aynı zamanda bağımsızlığını yeni elde etmiş devletlerin içerisinde büyük sorunlar olarak ortaya çıktı. Azınlıkların bağımsızlıklarını istemeleri bir diğer tarafta çatışmaya yol açtı.

Bu çatışma, zaman ve yer nedeniyle bölgesel güçlerin dikkatini çekti. Devletler bölgede kendi üstünlüklerini istedikleri gibi kurmak ve farklı bir şekilde çözüm sürecine ulaşmayı arzu ettiler. Bu, tabii ki, sürecin uzanmasına sebeb oldu. Bu, “Ne Savaş Ne Barış” durumu, hem sorunun tarafları, hem de diğer ilgili ülkeler için çok tehlikelidir. Bu durum, tehlike altındaki bütün bölge için geçerlidir.

Önemlİ Kelİmeler

Güney Kafkas, Azerbaycan, Ermenistan, Gürcüstan, Rusya, çatışma çözümleri, dondurulmuş çatışmalar, Johan Gaulting.

Gİrİş

Modern dünyamızda dünya ırklarının milli güvenliklerinde ciddi bir takim problemler vardır. Fakat dünya ülkeleri gelişdikçe bu problemler azalmak yerine farklı bir yapıda ve etkili bir biçimde kendini göstermektedir. Bu problemlerin arasında şimdiki ekonomik kriz, enerji sorunları, terrorizm, narkotik, insan pazarı ve bir çok başka problemler gösterebiliriz. Bu problemlerden biri ise milli-etnik sorunlarıdır. Bazı durumlarda bu problemlerin her biri toplum için risk karakteri alır ve hatta askeri operasyonlara müsade edebilir.

milli-etnik problemleri bir ülkenün milli güvenliği için en önemli yönlerinden  biridir. Bildiğimiz gibi, her ülkenin milli güvenliğinin siyasi, harbi, iktisadi ve başka yönleri vardır. Bu yönlerde  devletin strateji politikası düzgün kurulmazsa, devletin güvenliği ve yaşaması sürmez. Her ülkenin iç ve dış politikasında da asıl amac  ülkenin güvenliği ve vatandaşlarının guvenli yaşamalarıdır. Milli-etnik sorunları hali hazırda ülkelerin güvenliğini temin edilmesinde aktual yönlerden birine dönüşmüşdür. Çünkü dünyanın öyle bir ülkesi yok ki orada etnik azınlık yaşamasın. Bu etnik azınlıklar ülkenin siyasi, iktisadi ve kültürel hayatına entegrasyon edilmesin, bu azınlıkların siyasi ve sosyal etkinliklerinin ve milli ihtiyaçları temin edilmezse etnik gruplar arasında parçalanma ve sonuç olarak toplum arasında bu parçalanma genişleyebilir.

Güney Kafkasda milli güvenlik

Genelde milli etnik problemlerin yaranması ülkenin milli güvenliğinin diğer elementleri ile sık bağlıdır. Eğer milli güvenliğin her hangi bir elementleri toplum hayatında düzgün temin edilmezse, bu milli güvenliğin diğer elementlerinin, o cümleden etnik güvenliginin probleme dönüşebileceğine yol açabilir. Fakat, milli-etnik meselesi, dini mesele gibi milli güvenliğin diğer elementlerinden kendi piskolojik hassaslığından dolayı farklıdır ve onun için bu meselenin hallolması devlet tarafından özel hassasiyetle talep olunuyor. Çünkü milli-etnik hisslerde spekulasyon edebilme imkanları daha fazladır. Etnik grubun, nerdeyse çoğunluğu etnik-milli hislerle yaşamaktadırlar ve grupta etnik köklere bağlılık ise adeten güçlü oluyor. Ne taraftan yakınlaşmasına bakmayarak milli-etnik meseleyi kabartmakla bütün etnik grubu bu mesele çevresinde seferber etmek ve bu etnik grupun gücünü idare edebilmek mümkündür.

Bu da etnik-milli meselenin gündeme ne amaçla getirilmesinden asılıdır. Denemeler  gösteriyor ki, etnik-milli meseleler etnik grupların kültürel-sosyal etkinliğin artırılması, milli değerlerin canlandırılması, gruplararası integrasyonun genişlendirilmesiyle bağlı gündeme getirilirse, o zaman bu prosesi sulh ve verimli durumda idare etmek mümkündür. Diğer taraftan, milli-etnik hisler etrafında ki araştırmalara göre bu hislerde yardımcı gibi, tüm toplumun çıkarları için kullanılabilmesi mümkündür. Ama başka bir deneme de var ki, bu zaman milli-etnik meselerinde milliyetçi hislerin teşfik edilmesi ve bunun neticesi, toplum dahilinde parçalanmanın yaranması için istifade edilir. Bu durumda etnik grupların şovenist hisleri artıyor ve toplumda dağıtıcı bir güçe çevriliyor.

Eğer etnik grup bu zaman diş desteğe ümid ederse, o zaman dış güçlerin siyasi vasıtasına çevrilir. Bunu Güney Kafkasyada baş veren etnik-milli proseslerde bile görmek mümkündür. Başka bir anlamda, Güney Kafkasın kişiliğinde görmek mümkündür. Kafkasın bir parçası gibi Güney Kafkas da etnik zenginliyiyle farklanıyor. Burada, küçük bir arazi de onlarca etnik grupun mevcut olduğunu görebiliyoruz.

Tabii ki, bu etnik grupların her birinin etnik-milli kökleri, külturel gelenekleri ve milli özlüğü mevcuttur. Bu etnik gruplar küçük bir bölgede birlikte yaşadıkları için onların arasında entegrasyon eğilimleri olduğu gibi, her biri kendi milli kimliklerini de korumaya çalışıyorlar. Mesela, Azerbaycan Cumhuriyetinin kuzeyinde ve kuzey-doğusunda, Gürcüstan Cumhuriyetinin batısında çoklu sayıda etnik gruplar yaşamaktadır. Etnik içeriğin çeşitlerine göre Güney Kafkası ve o cümleden de Kafkası etnik münasibetlerin sıralaması da diyebiliriz. Bu etnik muhtelifliğin zenginliyi de etnik-milli meselelerin çözümüne son derece ciddi ve esaslandırılmış şekilde bakılmasını talep ediyor. Çünkü bir etnik grupun etnik-milli meselesinin düzgün çözülmesi zinciri şekilde diğer etnik gruplar arasında da bir gerginliğe getirebilir. Güney Kafkasın malik olduğu geostrateji konumuna göre ise burada bir etnik-milli problemin düzgün çözülmesi yalnız bölge için değil, bütünlükde dünya için ciddi tehlikeye yol açabilir. Güney Kafkasda etnik-milli zemininde olan süreçler bunu da onaylamıştır.

Güney Kafkasyada ethnik-milli münasibetleri ve sebepleri

Şübhesiz ki, hazırda Güney Kafkasiyada geçerli etnik-milli münasibetlerde agresiflik ve ayrımcılık meyilleri çok teesüf ki, daha kabarık şekilde göze çarpmaktadır. Bu da ister istemez bölge halklarını ve öylece de dünya halklarını ciddi rahatsız etmektedir. Çünkü bu bölgede sabitliğin yaranması bütünlükle Avrupada sabitliğin ve tehlükesizliğin yaranmasına, Avrupa ile Asya arasında her tarafli bütünleşmenin genişlenmesine artı etki gösterebiliyor. Hiç şübhesiz ki, Güney Kafkasda etnik-milli problemlerin meydana gelmesinin ciddi sebepleri vardir.

Kafkasyada bolşevizm ideolojisi

Özellikle, SSCB-nin ve geçmiş sosyalist blokun dağılması gösterdi ki, etnik-milli münasibetler alanında komunist düşüncesinin yanaşmasi hiç de doğru olmamişdir. Mesela, SSCB arazisinde benzersiz sovyet adamlarinin terbiye edilmesi, adı altında çok sayılı halkların milli-örf adetlerinin ve değerlerinin gelişmesi dikkate alınmıyordu. Milli kimliklerin inkar edilmesi, komunist geleceğe inanan ve benzersiz düşünce esasında formalaşan insanlar sovyet siyasetinin en önemli amacıydı. Bolşevizm ideologları tahmin ediyorlardı ki, milli farklar aradan kaldırılmakla uluslararası bir insan geleceğin sahibi olacaktır. Onun için halkların milli özgünlüklüğü dikkatten kenar kalmişti, genel değerler tüm milli-etnik gruplara kabul ettirmek için uğraşiyorlardı.

Tüm bu ideoloji baskılara bakmayarak SSCB yapısında olan tüm etnik benzersizler, Güney Kafkas arazisinde olan etnik gruplar da mümkün yollarla kendi milli köklerine bağlılığını korumak için uğraşıyorlardı ve onların gerçekleşmesi için çözümler arıyorlardı. Milli-kültürel köklerin dönmek isteyen çok sayılı etnik grublar SSCB dağıldıkdan sonar kendi isteklerini gerçekleştirmeğe çalıştılar. Güney Kafkasda da bu durum oldu. SSCB-nin ve onun güvendiği komunist ideolojisinin dagılmasıyla bu bölgede ki etnik-milli grupların hepsi kendi milli hislerinin aşırı vurgulanması için daha serbest imkanlara sahib oldular. Onu da dikkate almak lazım ki, milli-etnik grupların ulusal gelişmesi için karşıya çıkan meseleleri kısa sürede çözmek mümkün değildi. Bu da devletlerin siyasetinde özel yanaşmayı talep ediyordu.

Bildirmek lazım ki, etnik grupların zenginliği ile farklanan Azerbaycan da ve Gürcüstan da bu meseleye olumlu bakılmasına gayret gösterdi. Bakmayarak ki, bu cumhuriyeti bu istikametde ciddi bağımsız tecrübe o kadarda fazla değildi. Bazı olaylarin olmasına bakmayarak, Gürcüstan ve Azerbaycan da milli-etnik kültürel merkezler yaradıldı, etnik grupların merkezi hakimiyet organlarında temsil olunmasına dikkat artırıldı, milli dillerde yayın organları ve kitaplar basıldı, milli dilde eğitim artırıldı. Belirtiğimiz eyitiler ise çok zaman milli-etnik siyaseti gerçekleştirmeye atınan kişilerin tecrübesizliğinde, bazen de sorumsuzluklarından doğuyordu.

Agresif milliyetçiliğin ve arazi ayrımcılığına dönüş şebepleri

Bunlarla beraber etnik-milli münasibetlerin asıl milliyetci ve agresiv ayrımcılığa dönüşme hallerinde de Güney Kafkasda görmek mümkündür. Artık bütün dünya toplumuna malüm ki, Güney Kafkasda milli-etnik süreclerin radikalleşmesi çok sayılı insan kaybına, etnik temizlenmeye, toprak işgallerine ve cumhuriyetlerine toprak bütünlüklerinin parçalanmasına neden olmuştur. Etnik-milli çatışmalar yüzünden şimdi Güney Kafkasyada yaranmış durum Balkanlar kadar dünya toplumununu rahatsız ediyor. Şübhesiz ki, hiç bir devlet istemez ki, onun topraklarında milli-etnik münasibetler agresif milliyetçiliğe ve milli ve arazi ayrımcılığına dönüşsün. İlk olarak, devletin yeterince zayıf ve bunun neticesi ki, etnik-milli münasibetlerin aşırı milliyetçiliğe dönüşmesinin zamanında ve kesinlikle önlem alınmamasıdır; Ikinci olarak, yabancı devletlerin ve güçlerin çıkarlarının korunması için ülke dahilindeki duruma denetleme çabaları ve bu anlamda etnik çatışmaların teşvik edilmesi; Üçüncü, ülkeye karşı dış arazı iddialarının güçlenmesi. Sonunda dördüncüsü, etnik grupların karşısına koyduğu amaç esasıda süreclerin kontroldan çıkmasına neden olabilir.

Rusyanın Kafkasya ile ilgili politikası

Bu sebeplerin hepsi Güney Kafkasyada hali hazırda mevcut olan milli-etnik çatışmaların meydana gelmesinde görebiliriz. Hazırda o çatışmalardan daha çok Gürcüstan ve Azerbaycan rahatsız oluyor. Hatırlatmak lazım ki, SSBC-nin dağilmasından sonra bu cumhuriyetlerin ikiside yeterince zayıfdı. SSBC gibi büyük bir imperatorluğun yönetimi devletin dağılmasını istemedikleri gibi, bağımsızlık olmuş yeni cumhuriyetlerin güçlenmelerini de istemiyorlardı. SSCB-nin dağılmasının önünü almak için merkez çeşitli yollar denedi ve hatta Ağustos 1991-de SSBC-nın o zaman ki başkanı M. Qorbaçovun hakimiyetden uzaklaşdırılmasına çaba gösterildi. Bu çaba olumsuz olunca, o zaman bağımsızlığını almak isteyen cumhuriyetlere karşı siyasi, askeri baskılar arttı. İşte bunun sonucudur ki, Nisan 1989-da Tiflisin merkezinde yürüyüş geçiren dinç vatandaşlar üzerine sovyet askeri güçleri gönderildi. Ocak 1990-da ise sovyet ordusu Baküde sovyet rejimine karşı çıkmış olan silahsiz azerbeycanlılar üzerine sovyet silahlı kuvvetleri getirildi.

Bir tarafta milli devletçiliğin yeterince formalaşdırılmaması, bir taraftan ekonomik ve siyasi bağlantıların zayıflığı, bir taraftan demokratik değerlerin toplumda yeterince olmaması, temeli ise komunist diktatörlüğünden kurtulmuş halklarin milli kimlik uğrunda mücadelesinin bazen yeterince kontrol edilmemesi milli-etnik münasibetlerin karmakarışık ve düzensiz gelişmesine yol açtı. Güney Kafkas cumhuriyetlerinin bagımsızlıklarının ilk yıllarında milli-etnik çatışmalarının genişlenmesi milli devletlerin formalaşmamasından daha hızlı oldu. Böyle olunca bu gün agresif milli-etnik ayrımcılıkdan daha fazla zülm (zarar) çeken Azerbaycanın ve Gürcüstanın milli hükümetlerini bazı şaşkınlık karşısında koydu. Bu halde de Gürcüstanda Abhaziya, Güney Osetıya, Acarıstan, veAzerbaycan da ise Dağlık Karabağ ve Talış-Muqan bölgesinde milliyetçi-etnik süreçler hızlanmasına bir zemin yarattı. Güney Kafkasda milliyetçi-etnik çatışmalar teşfik edilmesinde yabancı güçlerin ve devletlerin güçlü etkisini görmek mümkündür. Başlıca olarak Rusyanın etkisi bu çatışmaların uzun süreli olmasına sebep olmuştur. Rusya her vasıta ile Güney Kafkas bölgesini kendi etki çerçevesinde tutmak istiyor ve bu bölgenin Avrupa ülkeleri ve NATO ile birleşmesini kendine bir tehdit gibi değerlendiriyor. Rusyanın dikkatinde Güney Kavkas ilk olarak, siyasi, ekonomi, ve güvenlik çizgisidir; yani, Rusya bu bölgede ciddi milli demokratikleşmenin oluşmasına, bölge halklarının dünya ve Avrupa ortamına siyasi ve kültürel bütünleşmesine özenle yanaşıyor ve Güney Kafkasda oluşacak demokratikleşmenin Rusyanın güneyinde kararlaşmış milli-etnik gruplara ciddi etki edebileceğinden kaçınıyor. Askarı bakımdan ise Güney Kafkas Rusya için bir tehlükesizlik şeritidir ve sırf bu serit Rusyayı NATO ülkelerinden ayırıyor. Bu bölgeyi kontrol altınada tutmakla Rusya NATO-nun bu bölgeye yerleşmesine, diğer bir sözle bölge dövletlerinin NATOyla ilişkilerini genişletmesine engel olmağa çalışıyor.

İkinci olarak, Rusya bölgenin enerji-petrol ve doğal kaynaklarını kontrol etmek istiyor: bildiğimiz gibi, hem Güney Kafkas zengin doğal kaynaklarına sahiptir, hem de Güney Kafkas Hazar havzasının ve Orta Asyanın zengin enerji ihtiyaçlarına açılan kapıdır. Hazirda enerji ihtiyaçları Avrupanın tehlükesizliğinin temin edilmesinde önemli kazanç elde edilebilecek meselelerden birirdir. Son yılların olayları  da gösteriyor ki, Hazar havzasinin enerji ihtiyaçlarına çıkış elde etmekle Avrupa ülkeleri enerji tehklükesizliyini daha güvenli şekilde temin edilebilirler. Avrupa ülkelerinin Hazar havzasının enerji ihtiyaçlarını alması için Rusyanın Avrupadaki enerji monopolisına son getirebilir. Sırf bunun için de Rusya Güney Kafkasdan açilan enerji koridorlarını ve buranın enerji kaynaklarını her vasıta ile kontrolünde saklamaya çalışıyor. Etnik-milli çatışmaların desteklenmesi ise Rusyaya herzaman bu bölgeye askeri müdahile etmek fırsatı veriyor. Ağustos 2008de Abhazya ve Güney Osetyanın işgal edilmsi bütün bunlar için bir kanıtıdır.

Üçüncü olarak, bölgenin jeopolitik durumunu kendi kontrolü altında tutmak istiyor. Bunlara nail olmak için Rusya hem bölge ekonomisini örnek gösteriyor (bölgenin pazarina denetleme yapıyor, bölgeye mali basınç yapıyor, bölgenin enerji-petrol kompleksini denetim altında tutmak istiyor), hem askeri basınç yapıyor (ermenistanda büyük askeri birlikler tutuyor, askeri müdahele ile korkutuyor), hem de bölgede etnik çatışmalar yaradıyor ve bu çatışmaların halline karşı çıkıyor. Güney Kavkasyaya denetim yaparak hem Orta Asyaya, hem de yakın Doğuda olanlara bazı etkiler yapıyor ve Rusyanın çıkarlarını daha yakından koruyabiliyor. Abhazya, Güney Osetya ve Dağlık Karabağ çatışmalarının oluşmasında Rusyanın direk katılımı vardır. Bu bölgelerin ayrımcı kuvvetlerine Rusya tarafından silah ve askeri yardım yapıldığıda ap açık bellidir. Abhazya ve Osetya Rusyayla sınırdir, Dağlık Karabağa ise Ermenistandan destekliyor. Rusya ise yeterince büyük ve güçlü bir devlettir ve onun müdahelesi durdurulmazsa o çatışmalarin çozülmesi baya bir zaman isteyecek. Gürcüstanda Acarıstan problemnini, Azerbeycanda ise Talış-Muğan problemlerinin ayrımcılığa çevrilmesinin zamanında karşısı alınmazsa da daha fazla büyük güçlerin bu bölgelere direk müdahele etmemek fırsatı ile bağlıydı. Dağlık Karabağ probleminin uzanmasinda Ermenistanın direk müdahele de dikkatten kaçırılmamalıdır.

Etnik problemlerin irellemesinin asıl amacları

Milli-etnik problemlerin hangi pozisyonda irerlemesi etnik grupların karşısına koydukları amaçlara da bağlıdır. Güney Kafkasda cereyan eden Abhazya, Güney Osetya ve Dağlık Karabağ problemlerinin bizzat denilebilir ki, bu çatışmaları ortaya  çıkaranları milli-kültürel gelişme ve otonomiden daha fazla toprak ayrımcılığı ilgilendiriyor. Bu çatışan güçler kendi haraketlerini her vasıta ile milli-özgürlük mücadelesiymiş gibi savunsalar da, arazi ayrılıkçılığından başka bir sonuç onları ilgilendirmiyor. Mesela, ermeni milliyetçi güçleri daha 19 yüzyılda Azerbaycan, Türkiye topraklarında milli-etnik meselelere bağlı agresif faaliyetlere başlamakla karşılarına koydukları amaç yalnız faaliyet gösterdikleri arazilerin Ermenistana birleştirilmesi olduklarını gizlemiyorlardı. Çatışmaların çözümü yönünde Dağlık Karabağ Ermenistana birleştirilmesinden başka bir çözümü de kabullenmek istemiyorlar. Bu amaca ulaşmak için Ermeni milliyetçi ayrımcıları Dağlık Karabağla beraber bu bölge çevresinde Ermenilerin yaşamadığı büyük bir arazi işgal etmişler. Bu arazilerden bir milyona yakın insan göç etmiştir. Bu işgalcilik politikasina Dağlık Karabağ Ermenilerinin kendi kaderlerini çizmek hakkı adı altında bağımsız Azerbaycan devletinin büyük bir arazisini işgal ettikleri için kendilerini haklı buluyorlar.

           

Güney Osetyada etnik çatışma başladığında bu dairenin Rusya arazisinde olan Kuzey Osetyayla birleştirilmesi mantığı da düşünüldü. Rusyanın Güney Osetyayı işgal etmesiyle bu mantığı da diyebiliriz ki, gerçekleştirmiş oldu. Adları sayılan dairelerin etnik problemin agresif ayrımcılığa dönüşmesi meselesi bu problemin ilk anından kendisini belli etmeye başladı.Azerbaycanda, Gürcistanda ve Ermenistanda SSCB-nin dağıldığı devirde milli harekat güçlüydü ve bu cumhuriyetlerde halkın iradesiyle seçilmiş güçler milli harekatlara başçılık ediyorlardı. Dağlık Karabağda, Abhazya ve Güney Osetyada çıkan olaylarsa halkın iradesiyle seçilmiş güçler değil, esasen sovyet döneminde tayin edilmiş kişiler başcılık ediyorlardi. Daha doğrusu onlar kenar güçlerin baskısıyla dairenin insanlarini kenardan verilmiş ayrımcılığın desteklenmesine yaklaştırılıyorlardı. Onun için de çok yakında adları geçen dairelerde milli-mücadele adı ile perdelenen harekatın agresif ayrımcı esası belli oldu. Buna göre de Güney Kafkasda cereyan eden milli-etnik çatışmaların karakterik hususiyetlerinden biri yalnız arazi ayrımcılığı meselesidir. Dağlık Karabağda, Abhazyada ve Güney Osetyada milli-etnik çatışmalar sloganları altında aslında arazi parçalanmasi uğrunda mücadele ediyorlardı. Güney Kafkasda milli-etnik çatışmaların karakterik taraflarından biri de bu çatışmaların güçlü propaganda kampanyasıyla eşlik edilmesidir.

Yani bu çatışmalar kendiliğinde büyük  rola sahip olduğunu gösteriyor. Hazırda bu etnik-milliyetci çatışmaların hızmetinde büyük propaganda rezervleri duruyor. Abhazya ve Güney Osetya ayrımcılarının arkasında Rusya gibi büyük bir devletin propaganda vasıtaları duruyorsa, Dağlik Karabağ çatışmasının arkasında Ermenistanin ve dünyanın büyük devletlerinde nüfus sahibi olan ermeni lobisinin propaganda vasıtaları duruyor.

Ne yazıkki, dünya birliği tarafından milli-etnik çatışmaları adı altında arazi iddialarının ve işgallerinin gerçekleşmesine doğru değer verilmiyor, ikili standartlar büyük siyasette kendini belli eder ki, bu etnik-milliyetciliğin tecavüzkarlığa dönüşmesine zemin hazırlıyor.

Bu propaganda yoluyla geniş faaliyetleriyle dünya halklarınının aklında bu çatışmalar hakkında bazı yalnış düşünce olsa bile gerçekleri gizlemek de mümkün değil. Bakmayarak ki, yalnış düşüncenin yaradılması da çatışmaların çözümünü etkiliyor. Rusya tarafından Abhaziyanın ve Güney Osetiyanın işgali bu bölgelerin bağımsızlaşması gibi anlatılsa da, gerçek şu ki, dünya ülkeleri o bölgelerin hiç birirnin bağımsızlığını kabullenmemiştir (Nikaraguadan başka).BMnin Baş kongresinin Mart 2008de kabul etdiği önergeyse Dağlık Karabağın Azerbeycan Cumhuriyetinin bir parçası olduğunu tastik ediyor.

Sonuç

“Dağlık Karabağ” veya Abazya ve Güney Osetya çatışmaları bazı çok iyi kurulmuş teorilere örnek gösterebiliriz. Ancaki bilim adamlarının düşünceleri mevcut teorileri kullanmak ve onları her hangi bir çatışmaya uygulamaktır, ek olarak, model ve mekanizmler bulmaya çalışıyorlar. Özellikle, Dağlık Karabağ gibi çok karmaşık durumlarda, veya Abhazya ve Güney Osetya gibi durumlarda, bu durumlarda yeni teorik içeren çözüm şarttır.

Güney Kafkasda cereyan eden etnik-milliyetci süreçler bir daha gösteriyor ki, böyle durumların gerçekleşmesi için dünya birliğinin ortak durumu dikkate alınarak hazırlanmalıdır. İlk olarak milli-etnik çatışmalara bağlı uluslararsı normlar ve talepler herkes tarafından aynı seviyede kabul edilmelidir ve onların tamamlanmasına aynı prensiple gösterilmelidir. Uluslararsı hukuk normlarıysa zorla ülkenin arazisinin değiştirilmesine izin vermiyorlar. Milli-etnik çatışmalarla bağlı uluslararası teşkilatlar tarafından kabullenen kurallar gerçekleştirilmelidir. İster Abhazya ve Güney Osetyanin işgal edilmesiyle bağlı, isterse de Dağlık Karabağ problemiyle bağlı şimdi BMT, Avrupa teşkilatlarının görüşü vardır. Bu görüşler hayata geçirilirse isimleri geçen çatışmalar ülkelerin arazi tümlüyü çerçevesinde çözülebilir. Nihayet bölge devletlerinin bu çatışmaların çözümü için ortak bir fikire ulaşmaları lazımdır. Bu bakımdan 2008 yılında Gürcistanda çıkan olaylardan sonra Türkiyenin yürüttüğü “Kafkasyada sabitlik ve işbirliği” paketi  berirli netice verebilir. Bu teklifin kabuledilmesi Kafkas cumhuriyetlerinin toprak bütünlüğünü, karşılıklı işbirliğini dikkate alıyor. Aynı tekliflerin kabuledilmesi Güney Kafkasyada cereyan yapan etnik-milliyetci çatışmaların da düzgün çözümlenmesine yol açabilir